فقه و حقوق جلد19 صفحه 585

طبیعت نفسانی انسان را ذاتاً شریر می داند ناچار در فلسفۀ عملی راهی که انتخاب می کند این است که پروراندن و رشد دادن این موجود شریر بالذات خطاست؛ باید آن را همواره ضعیف و ناتوان و تحت فشار و زجر قرار داد و مانع ظهور و بروز و فعالیت وی شد و احیاناً آن را باید از میان برد) یا از نظر قرآن کریم طبیعت نفسانی شریر بالذات نیست، بلکه در حالات خاصی و به سبب عوارضی سر به طغیان و شرارت برمی دارد؛ یعنی قرآن از جنبۀ فلسفۀ نظری به طبیعت نفسانی بدبین نیست و آن را منشأ شرور نمی داند و قهراً در فلسفۀ عملی راهی که انتخاب می کند نابود کردن یا ضعیف نگه داشتن و موجبات طغیان فراهم کردن نیست.

در این صورت پرسش دومی پیش می آید و آن اینکه چه چیزهایی سبب طغیان و اضطراب و سرکشی قوای نفسانی می گردد و از چه راهی می توان آن را آرام کرد و به اعتدال برگرداند؟.

ما به هر دو پرسش پاسخ می دهیم.

کوته نظران همین قدر که دیده اند اسلام نفس را به عنوان «فرمانده شرارت» یاد کرده است، کافی دانسته اند که اخلاق و تربیت اسلامی را متهم کنند به اینکه به چشم بدبینی به استعدادهای فطری و منابع طبیعی وجود آدمی می نگرد و طبیعت نفسانی را شریر بالذات و پروراندن آن را خطا می شمارد.

ولی این تصور خطاست. اسلام اگر در یک جا

نفس را با صفت «اماره بالسوء» یاد کرده است، در جای دیگر با صفت «النفس اللوامه» یعنی ملامت کنندۀ خود نسبت به ارتکاب شرارت، و در جای دیگر با صفت «النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّهُ» یعنی آرام گیرنده و به حد کمال رسیده یاد می کند.

از مجموع اینها فهمیده می شود که از نظر قرآن کریم طبیعت نفسانی انسان مراحل مختلفی می تواند داشته باشد؛ در یک مرحله به شرارت فرمان می دهد، در مرحلۀ دیگر از شری که مرتکب شده است ناراحت می شود و خود را ملامت می کند، در مقام و مرحلۀ دیگر آرام می گیرد و گرد شر و بدی نمی گردد.

پس اسلام در فلسفۀ نظری خود طبیعت نفسانی انسان را شریر بالذات نمی داند و قهراً در فلسفۀ عملی خود نیز مانند سیستمهای فلسفی و تربیت هندی یا کلبی یا مانوی یا مسیحی از روش نابود کردن قوای نفسانی و یا لااقل حبس با اعمال شاقّۀ آنها پیروی نمی کند، همچنانکه دستورهای عملی اسلام نیز شاهد این مدعاست.