فقه و حقوق جلد19 صفحه 586

این مطلب که نفس انسان در مقامات و مراحل و شرایط خاصی بشر را واقعاً به شرارت فرمان می دهد و حالت خطرناکی پیدا می کند مطلبی است که اگر در قدیم اندکی ابهام داشت امروز در اثر پیشرفتهای علمی در زمینه روانی کاملًا مسلّم شده است. از همه شگفت تر این است که قرآن کریم در توصیف نفس نمی گوید: «داعیهٌ بالسّوء» (دعوت کننده به سوی بدی و شر)، می گوید «امّارهٌ بالسّوء» (فرمان دهنده به بدی و شر). قرآن کریم در این تعبیر خود این مطلب را می خواهد بفهماند که احساسات نفسانی بشر آنگاه که سر به طغیان برمی آورد بشر را تنها به سوی

جنایت و اعمال انحرافی دعوت نمی کند، بلکه مانند یک قدرت جابر مسلط دیکتاتور فرمان می دهد. قرآن با این تعبیر، تسلط و استیلای جابرانۀ قوای نفسانی را در حال طغیان بر همۀ استعدادهای عالی انسانی می فهماند، و این رازی است که [تا] دورانهای اخیر روانشناسی کشف نشده بود.

امروز ثابت شده که احساسات منحرف احیاناً به طرز مرموزی بر دستگاه ادراکی بشر فرمان می راند و مستبدانه حکومت می کند و دستگاه ادراکی ناآگاهانه فرمانهای آن را اجرا می کند.

اما پاسخ پرسش دوم که چه چیزهایی موجب طغیان و آشفتگی و چه چیزی سبب آرامش و تعادل روحی می گردد؟ ما پاسخ این پرسش را آنگاه که در اطراف پایۀ سوم اخلاق نوی جنسی- که پایۀ روانی است- بحث می کنیم ذکر خواهیم کرد.

کشتن نفس یعنی چه؟

یک پرسش دیگر باقی است و آن اینکه اگر از نظر اخلاقی اسلامی استعدادهای طبیعی نباید نابود شود، پس تعبیر به «نفس کشتن» یا «میراندن نفس» که احیاناً در تعبیرات دینی و بیشتر در تعبیرات معلمین اخلاق اسلامی و بالأخص در تعبیرات عارف مشربان اسلامی آمده است چه معنی و چه مفهومی دارد؟ پاسخ این پرسش از آنچه قبلًا گفتیم روشن شد. اسلام نمی گوید طبیعت نفسانی و استعدادهای فطری طبیعی را باید نابود ساخت، اسلام می گوید «نفس امّاره» را باید نابود کرد. همچنانکه گفتیم نفس امّاره نمایندۀ اختلال و بهم خوردگی و نوعی طغیان و سرکشی است که در ضمیر انسان به علل خاصی رخ می دهد. کشتن نفس امّاره معنی خاموش کردن و فرونشاندن فتنه و طغیان را در زمینۀ قوا و استعدادهای نفسانی می دهد. فرق است