فقه و حقوق جلد19 صفحه 93

مسألۀ اهم و مهم

3. یکی دیگر از جهاتی که به اسلام امکان انطباق با مقتضیات زمان می دهد، جنبۀ عقلانی دستورهای این دین است. اسلام به پیروان خود اعلام کرده است که همۀ دستورهای او ناشی از یک سلسله مصالح عالیه است، و از طرف دیگر در خود اسلام درجۀ اهمیت مصلحتها بیان شده است. این جهت، کار کارشناسان واقعی اسلام را در زمینه هایی که مصالح گوناگونی در خلاف جهت یکدیگر پدید می آیند آسان می کند.

اسلام اجازه داده است که در این گونه موارد کارشناسان اسلامی درجۀ اهمیت مصلحتها را بسنجند و با توجه به راهنماییهایی که خود اسلام کرده است مصلحتهای مهمتر را انتخاب کنند. فقها این قاعده را به نام «اهم و مهم» می نامند. در اینجا نیز مثالهای زیادی دارم اما از ذکر آنها صرف نظر می کنم.

قوانینی که حق «وتو» دارند

4. یکی دیگر از جهاتی که به این دین خاصیت تحرک و انطباق بخشیده و آن را زنده و جاوید نگه می دارد این است که یک سلسله قواعد و قوانین در خود این دین وضع شده که کار آنها کنترل و تعدیل قوانین دیگر است. فقها این قواعد را قواعد «حاکمه» می نامند، مانند قاعدۀ «لا حَرَج» و قاعدۀ «لا ضَرَر» که بر سراسر فقه حکومت می کنند. کار این سلسله قواعد کنترل و تعدیل قوانین دیگر است. در حقیقت، اسلام برای این قاعده ها نسبت به سایر قوانین و مقررات حق «وتو» قائل شده است.

اینها نیز داستان درازی دارد که نمی توانم وارد آن بشوم.

اختیارات حاکم

علاوه بر آنچه گفته شد یک سلسله «پیچ و لولا» های دیگر نیز در ساختمان دین مقدس اسلام به کار رفته است که به این دین خاصیت ابدیت و خاتمیت بخشیده است.

مرحوم آیه اللّٰه نائینی و حضرت علامۀ طباطبایی در این جهت بیشتر بر روی اختیاراتی که اسلام به حکومت صالحۀ اسلامی تفویض کرده است تکیه کرده اند.

اصل اجتهاد

اقبال پاکستانی می گوید: «اجتهاد قوۀ محرکۀ اسلام است». این سخن سخن