فقه و حقوق جلد20 صفحه 101

به او نظر افکند.

فقاهت و اجتهاد

الهامی که من می خواهم از شیخ الطائفه بگیرم و بازگو کنم مربوط است به یک جنبه از جنبه های شخصیت اسلامی او و آن، جنبه فقاهت و اجتهاد آن مرد بزرگ است. شیخ طوسی یکی از مجتهدان و فقهای طراز اول اسلام است و بحق شیعه امامیه

او را بزرگ خود (شیخ الطائفه) نامیده است. شیخ الطائفه فقیه است ولی نه یک فقیه عادی، بلکه فقیهی که تحولی شگرف در فقه به وجود آورد. فقه اسلامی، چه در نحلۀ شیعی و چه در نحلۀ سنی، مانند هر علم زنده دیگر دورانهای تحول و تکامل را طی کرده است و در برخی مراحل مانند هر موجود زندۀ متحول و متکامل جهشهایی و دگرگونیهایی پیدا کرده و تغییرات کمّی منتهی به تغییری کیفی شده است. یکی از این جهشها و دگرگونیها در فقه نحلۀ شیعی امامی به دست این مرد بزرگوار صورت گرفته است.

از نظر من جهشها و تغییرات کیفی فقه شیعی از روزی که فقها وظیفه اجتهاد را بر عهده گرفتند در سه مرحله صورت گرفته است: مرحله اول در اوائل قرن پنجم به دست شیخ طوسی، مرحله دوم در قرن هفتم به دست محقق حلّی و علامه حلّی و مخصوصاً علامه حلّی از نظر اصول فقه و جدا کردن حساب احادیث صحاح و ضعاف از یکدیگر، و مرحله سوم در قرن سیزدهم هجری به وسیله خاتم المتأخرین حاج شیخ مرتضی انصاری انجام یافت و اگر جنبه های مبارزه با قشریگری را در نظر بگیریم و سهم عظیم استاد المجتهدین وحید بهبهانی را در مبارزه با جمود اخباریگری فراموش نکنیم و مخصوصاً به طرد مکتب اخباریگری از فقه شیعه توجه کنیم باید یک مرحله دیگر اضافه نماییم و آن در قرن دوازدهم به وسیله وحید بهبهانی است.

البته بیان بالا به معنی این نیست که شخصیتهای نامبرده لزوماً اهمیت و عظمت بیشتری از شخصیتهای عظیم دیگر فقه شیعی دارند زیرا هر جهش و تحول کیفی

مسبوق است به یک سلسله شرایط و آمادگیهای پیشین، و بسا سهم کسانی که شرایط را آماده و مهیّا کرده اند بیشتر است از کسانی که به دست آنها و به وسیله آنها این جهشها صورت گرفته است. به اصطلاح، اینها جزء اخیر علت تامّه اند.