فقه و حقوق جلد20 صفحه 103

عامه مردم به علما مراجعه می کردند و علما به ائمه دین و به قرآن و آثار. و از مجموع اینها از صدر اسلام «تفقه» و افتاء به وجود آمد و مقدمات تکوّن علم «فقه» فراهم شد.

کتاب و سنت از دیدگاه فقهای اسلامی

نکته جالب این است که کلماتی که علما در زمینه استخراج احکام اسلامی از کتاب و سنت به کار برده اند نشان می دهد که این دانشمندان از اول فهمیده بودند که یک نظر ساده و فهم عامیانه کافی نیست که روح و عمق تعلیمات اسلامی در این زمینه- مانند هر زمینه دیگر- ادراک شود بلکه نیاز به تعمق

و غور و فهم عمیق است. آنها کلمه «فقه» را به عنوان نام این علم انتخاب کردند که معنی غور کردن و به اعماق رسیدن را می دهد. راغب اصفهانی در مفردات غرائب القرآن می گوید: «الْفِقْهُ هُوَ التَّوَصُّلُ الیٰ عِلْمٍ غائِبٍ بِعِلْمٍ شاهِدٍ» یعنی فقه این است که با وسیله قرار دادن یک دانش آشکار به یک دانش ناآشکار پی برده شود.

آنها عمل تفقه را «اجتهاد» نامیدند که با جهاد به یک معنی است. جهاد یعنی استفراغ وسع، و به عبارت دیگر به کار بردن منتهای همت و نیرو. با این تفاوت که کلمه جهاد غالباً برای به کار بردن منتهای کوشش در برابر دشمن به کار برده می شود و کلمه اجتهاد برای به کار بردن منتهای کوشش در فهم احکام از کتاب و سنت استعمال می گردد. انتخاب این کلمه نیز می رساند که علمای اسلام زمینه را آن قدر عمیق و وسیع می دانستند که بذل قسمتی از نیرو را کافی نمی شمردند، بذل تمام نیرو را لازم می دانستند.

کلمه دیگری که به کار می بردند کلمه «استنباط» است. این کلمه نیز حکایت می کند که علمای اسلامی احساس خاصی در مورد درک احکام داشته اند. کلمه استنباط به معنی بیرون کشیدن آب از زیر زمین است. علمای اسلام توجه کرده بودند که در زیر قشر ظاهر الفاظ جریان زیرزمینی آب زلال معانی است. هر عامی آشنا با زبان عربی و دستور زبان عربی حق ندارد ادعا کند که با مراجعه به کتاب و سنت قادر است قوانین و مقررات اسلامی را اکتشاف کند، فن و هنر مخصوص ضرورت دارد: هنر استنباط، هنر استخراج آبهای زیرزمینی از زیر قشر ظاهری.

غزالی در المستصفیٰ

تعبیر لطیفی دارد. او ادلّه را «شجره» و احکام را «ثمره» و عمل