فقه و حقوق جلد20 صفحه 104

اجتهاد را که استخراج احکام است از ادلّه «استثمار» می خواند.

حقیقت این است که این توجه که برای علمای اسلام پیدا شد از ناحیه خودشان نبود، پیش از همه خود قرآن کریم و پس از قرآن رسول اکرم مردم را به این حقیقت متوجه کردند. قرآن کریم که دعوت به تدبر در آیات قرآنی و تفکر در آنها می کند در حقیقت همین معنی را یادآوری می نماید. رسول اکرم اولین شخصی است که مسلمین را به سوی تعمق و اجتهاد و استخراج سوق داد. رسول اکرم با بیانات زیبای خود به مسلمین گوشزد کرد که کتاب و سنت استعداد پایان ناپذیری برای درک معانی تازه به تازه و نو به نو دارد. او درباره قرآن کریم فرمود:

ظاهِرُهُ انیقٌ وَ باطِنُهُ عَمیقٌ، لَهُ تُخُومٌ وَ عَلیٰ تُخُومِهِ تُخُومٌ لٰا تُحْصیٰ عَجائِبُهُ وَ لا تُبْلیٰ غَرائِبُهُ «1» ظاهر قرآن زیبا و باطن آن ژرفاست، او را حدی است و فوق آن حد حد دیگر است، شگفتیهای آن برشمرده نمی شود و تازگیهای آن کهنه نمی گردد.

رسول اکرم درباره خودش و سخنان خودش فرمود:

اوتیتُ جَوامِعُ الْکَلِم «2»

سخنان جامع و دربرگیرنده به من داده شده است. و هم آن حضرت بیان لطیفی در همین زمینه دارد. در حدیث معروفی که در حجّه الوداع ایراد فرموده است و شیعه و سنی بالاتفاق آن را نقل و روایت کرده اند فرمود:

نَضَّرَ اللّٰهُ عَبْداً سَمِعَ مَقالَتی فَوَعاها وَ بَلَّغها مَنْ لَمْ یَسْمَعْها فَرُبَّ حامِلِ فِقْهٍ غَیْرِ فَقیهٍ وَ رُبَّ حامِلِ فِقْهٍ الیٰ مَنْ هُوَ افْقَهُ مِنْهُ «3»

یعنی خداوند شاد

و خرّم کند کسی را که سخن مرا بشنود و آن را به کسی که آن را نشنیده است برساند. همانا بسیارند کسانی که سخن پرمعنی با خود دارند ولی خود، آن را فهم عمیق نمی کنند و چه بسا کسانی که چنان سخنی را از بر دارند و فهم عمیق می کنند ولی وقتی که به دیگری منتقل می کنند او عمیقتر آن را فهم می کند. این

______________________________
(1) کافی، ج 2/ ص 599
(2) بحار الأنوار، جلد ششم، چاپ سربی تهران، باب «فضائل النبی و خصائصه» صفحه 229 نقل از امالی صدوق.
(3) کافی، ج 1/ ص 403