فقه و حقوق جلد20 صفحه 109

ائمه علیهم السلام در کمال صراحت این مطلب را ادا کردند. در حدیث معروفی که جوامع حدیث از جامع بزنطی نقل کرده اند فرموده اند:

عَلَیْنا الْقاءُ الْاصُولِ وَ عَلَیْکُمُ التَّفریعُ

(یا

عَلَیْکُمْ انْ تَفَرَّعوا)

یعنی وظیفه ما این است که اصول و کلیات را بیان کنیم و وظیفه شماست که فروع و شاخه ها را از این اصول استخراج و استنباط کنید. به عبارت دیگر وظیفه شما اجتهاد و استنباط است. ابن ادریس حلّی که از اکابر صاحب نظران فقهای شیعه است و حریت رأی خاصی دارد، با اینکه خبر واحد را نمی پذیرد و به آن عمل نمی کند، این حدیث را در مستطرفات کتاب سرائر به عنوان اصل مسلّم آورده است و از اینجا معلوم می شود که این اصل در میان شیعه و در فقه شیعه از مسلّمات بوده است.

در خطبه 85 نهج البلاغه که با جمله

«عِبادَ اللّٰهِ، انَّ مِنْ أَحَبِّ عِبادِ اللّٰهِ الَیْهِ عَبْداً اعانَهُ اللّٰهُ عَلیٰ نَفْسِهِ»

آغاز می شود جمله ای هست که مفید همین مطلب است. علی علیه السلام در قسمت اول این خطبه صفات و مشخصات عالم ربّانی را و در قسمت دوم آن مشخصات عالمان بی عمل و خیال بافان را ذکر می کند «1». علی علیه السلام از جمله صفات عالمان ربّانی این صفت را بیان می کند:

قَدْ نَصَبَ نَفْسَهُ لِلّٰهِ سُبْحانَهُ فی ارْفَعِ الْامُورِ مِنْ اصْدارِ کُلِّ وارِدٍ عَلَیْهِ وَ تَصْییرِ کُلِّ فَرْعٍ الیٰ

اصْلِهِ

یعنی در مقام اخلاص و به سبب اخلاص نیت و افاضه حکمت بر او بدانجا رسیده است که خود را در مرتفع ترین قله ها قرار داده است، در این مقام مرتفع قرار گرفته که هر مشکلی و مسأله غامضی بر او وارد شود جواب و حل آن مسأله را صادر می کند و هر فرعی را به اصل خود برمی گرداند.

از مجموع آنچه گفتیم معلوم شد که مخالفت ائمه اهل بیت با قیاس بر اساس دعوت به جمود و «ظاهریّت» نبوده است، بلکه بر این اساس بوده است که نیازی به تشریعات من عندی نیست، آنچه بدان نیاز است و باید جولانگه عقل و علم و فکر علما قرار گیرد اجتهاد و استنباط و استخراج فروع از اصول و ردّ فروع بر اصول و بالاخره تطبیق صحیح کلیات اسلامی بر قضایا و حوادث است که هیچ گاه متوقف نمی شود و تحت حصر نمی آید و به تبع وسعت ابعاد مکانی و زمانی زیادتر می شود.