فقه و حقوق جلد20 صفحه 112

راویان حدیث وجود داشته است. آنها می بایست با قوه اجتهاد حل تعارض کنند و جمع روایات نمایند و احیاناً برخی را طرد نمایند. روایات معروف علاجیه تنها برای زمانهای بعد از ائمه نبوده است، برای معاصران ائمه هم بوده است.

رابعاً اینکه می گویند علم اصول که پایه اجتهاد است در شیعه بعد از ائمه پیدا شده و

قبلًا در انحصار اهل تسنن بود غلط است. علمای شیعه ثابت کرده اند که شاگردان ائمه در عصر ائمه در موضوعات اصولی تألیفات داشته اند. مرحوم سید حسن صدر (رضوان اللّٰه تعالی علیه) در کتاب تأسیس الشیعه لعلوم الاسلام این مطلب را بررسی و اثبات کرده است.

اجتهاد از نظر مستشرقین

به طور کلی مستشرقین پیدایش اجتهاد را در میان مسلمین به شکل دیگر و طرز دیگری که موافق هدفهای خودشان است توجیه می کنند. آنها نمی توانند یا نمی خواهند بپذیرند که اسلام به عنوان یک شریعت ختمیۀ الهیّه، اصول و کلیات جامعی آورده است که ضامن سعادت بشر در همه زمانها و مکانهاست و آنگاه علمای امّت را موظف کرده است که در پرتو این اصول و کلیات الی یوم القیامه به اجتهاد و استکشاف بپردازند. آنها طبق طرز تفکر مادی خود چنین وانمود می کنند که اسلام پاره ای مقررات ساده و متناسب با زندگی اعراب چهارده قرن پیش آورد ولی طولی نکشید که جامعه وسیعی را دربرگرفت و زندگی تحول یافت، قوانین اسلامی برای چنین جامعه ای نارسا بود و علمای اسلامی به خاطر علاقه به اسلام دوره به دوره طبق احتیاجاتی که پیدا می شد از پیش خود وضع قوانین و جعل احکام می کردند و نام آن را «اجتهاد» می گذاشتند و رنگ اسلامی به آن می دادند، و چون اهل تسنن اکثریت را تشکیل می دادند و مسئولیت حکومت را بر عهده داشتند، احتیاجات، آنها را زودتر وارد اجتهاد کرد و شیعه چون در اقلیت بودند قهراً آن تحرک در میان آنها نبوده، پس بدین علت شیعه دیرتر به کار اجتهاد پرداخت.

ولی چنانکه گفتیم نه اجتهاد آن است که این مستشرقان نیک نهاد! پنداشته اند و

نه شیعه دیرتر به کار اجتهاد پرداخت. آنچه در شیعه در زمینه مسائل اصولیه بوده است، به صورت رساله های جدا جدا بوده، مثلًا رساله ای در عام و خاص، رساله ای در ناسخ و منسوخ و امثال اینها. شاید اگر تفاوتی هست در این است که اهل تسنن