فقه و حقوق جلد20 صفحه 119

زعیم روحانی بودند انجام دادند.

این مزایا و خدمات همانهاست که از امتیازات ایشان است و مجموعاً در اقران و اسلاف ایشان وجود نداشته است و به اصطلاح گامی به جلو بوده و شایسته زنده نگه داشتن و پیروی است و به همین مناسبت لازم است یادآوری بشود، زیرا اگر به موجبی گامی به جلو برداشتیم شایسته نیست دو مرتبه به عقب برگردیم و مصداق آیه کریمه قرآن بشویم که می فرماید: أَ فَإِنْ مٰاتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلیٰ أَعْقٰابِکُمْ «1»؟.

اکنون وارد اصل مطلب می شویم:

روش فقهی

یکی از مزایای برجسته معظّم له سبک و روش فقهی ایشان بود که شایسته است پیروی شود و فراموش نگردد. این بنده در مدت هشت سال آخر اقامتم در قم که مصادف بود با سالهای اول ورود معظم له به آن شهر از درسهای ایشان بهره مند می شدم و چون به روش فقاهت ایشان

ایمان دارم معتقدم که باید تعقیب و تکمیل شود. آنچه در این گفتار می شود خلاصه کرد مقایسه مختصری است بین روش فقهی ایشان و روش فقهی متأخرین در قرون اخیر، و برای این مقصود یک مقدمه کوچک ذکر می کنیم.

باید دانست که روش فقهی فقها همه یکسان نبوده، اسلوبهایی متفاوت در اجتهاد و فقاهت در اسلام پدید آمده است. هم در میان اهل سنت و جماعت روشها و اسلوبهای مختلف به وجود آمده و هم در میان خود ما. اسلوب فقهی ما تدریجاً تنوع پیدا کرده و مختلف شده به طوری که به دوره های مختلف تقسیم می گردد. خود معظم له که به تاریخ فقه آشنا بودند و اسلوبهای مختلف فقهی را می شناختند و یکی از مزایا و امتیازاتشان همین آشنایی با روشهای مختلف فقهی شیعه و سنّی بود فقه را تقریباً به چهار دوره تقسیم می کردند به این ترتیب:

1. دوره ما قبل شیخ طوسی.

2. از زمان شیخ طوسی تا قرن دهم که تقریباً مقارن با زمان شهید ثانی است.

3. از زمان شهید ثانی تا یک قرن اخیر