فقه و حقوق جلد20 صفحه 159

به هر حال همچو دایره ای به نام امر به معروف و نهی از منکر در تاریخ اسلام به وجود آمده و دایره وسیعی بوده است. هرچند حسبه و احتساب از آن نظر که وابسته به دستگاه حکومت و خلافت بوده نمی توانسته کاملًا اسلامی باشد، اما نظر به اینکه خواسته مردم در مورد اجرای احکام و مقررات اسلامی آن را به وجود آورده بود، نسبتاً دایره مفید و ثمربخشی بوده است و حتی کتابهای بسیار خوب و نفیس در موضوع حسبه و وظایف محتسب نوشته شده است.

اخیراً کتابی دیدم به نام معالم القربه فی احکام الحسبه که یکی از فقهای شافعیه نوشته است و یک نفر مستشرق اروپایی نسخۀ آن را در اروپا به چاپ رسانیده است. کتاب نفیسی است. وقتی که انسان این کتابها را می بیند متوجه می شود که در گذشته به چه دقایقی از اصلاحات اجتماعی توجه و عنایت کرده اند و شعور دینی مسلمانان چقدر وسعت داشته! روی احساس وظیفه دینی و شرعی و اصل امر به معروف و نهی از منکر وظیفه

خود می دانسته اند که در جمیع شئون زندگی اصلاحات به عمل آورند.

قلمرو دایره احتساب

جرجی زیدان می گوید دایره احتساب در قدیم همان کاری را می کرده که امروز شهرداریها می کنند. من عرض می کنم البته بسیاری از کارهایی که امروز شهرداری می کند در آن روز دایره احتساب انجام می داده است. مثلًا در کتابهایی که راجع به وظیفه محتسب نوشته شده نوشته اند که محتسب باید مراقب باشد که لبنیات فروش روی شیر و ماست را بپوشد که مگس و حشرات روی آنها ننشیند و کثیف و آلوده نشود، یا آن پارچه ای که قصاب یا لبنیاتی یا کبابی دم دستش دارد حد اقل روزی یک بار با صابون شسته شود. لبنیاتی موظف است شبانه روزی یک بار ظرفی که شیر یا ماست خود را در آن ظرف می ریزد و می فروشد بشوید. اگر حصار شهر خراب می شد وظیفه دایره حسبه بود که آن را بسازد. اگر شهر از لحاظ آب در مضیقه قرار می گرفت وظیفه دایره حسبه بود که آب کافی تهیه کند. و از این قبیل امور که معمولًا در زمان ما این کارها را شهرداریها انجام می دهند.

ولی وظیفه دایره حسبه منحصر به این کارها نبود. بسیاری از کارها را که امروز وظیفه شهربانی شمرده می شود آن روز محتسبین انجام می دادند. مثلًا آنها بودند که