فقه و حقوق جلد20 صفحه 266

رباخواری استثمار است. خوب این بیان را اگر قبول کنیم، استثمار کمش یا زیادش ممنوع است. فرق نمی کند، همین قدر که استثمار و بهره کشی شد جایز نیست. ولی ایشان توضیح زیادی در اطراف این مطلب ندادند که چرا ربا گرفتن استثمار است.

نظریۀ اول: سرمایه نمی تواند تولید سود کند

آقای بهشتی همۀ بیاناتشان متکی بر این مطلب بود که اساساً سرمایه از آن جهت که سرمایه است نمی تواند سود داشته باشد؛ یعنی سود و ارزش فقط و فقط مربوط به کار است و بس، سرمایه به هیچ شکل نمی تواند تولید سود کند. بنابراین ربا هم که سود سرمایه است غیر طبیعی است. آن وقت ایشان در مقام توجیه آن مواردی بودند که از نظر اسلام ظاهر امر این است که سرمایه است که تولید منفعت می کند. اول وارد مسأله بیع شدند. خوب در بیع هم سود هست. آقای مهندس بازرگان بیانشان این طور بود: اسلام با سود مخالف نیست و قرآن می گوید: أَحَلَّ اللّٰهُ الْبَیْعَ وَ حَرَّمَ الرِّبٰا. آن طور سود را ببرید، این طور سود را نبرید. دیگر بیش از این توضیح نمی دهد. اما ایشان (آقای دکتر بهشتی) می گفتند: «اساساً سود مال کار است و بس، و حقیقت بیع عبارت است از نوعی کار

که آن کار عبارت است از تصدی توزیع زیرا تولیدکننده همیشه نمی تواند خودش موزّع هم باشد. ناچار ضرورت دارد افراد دیگری واسطه باشند میان تولیدکننده و مصرف کننده، که اینها موزّع هستند. بیع که اسلام آن را تجویز کرده، در واقع نوعی فعالیت مفید اقتصادی است که شارع آن را مجاز دانسته است. ولی ربا که کار نیست، سود سرمایه است و سرمایه نمی تواند سود داشته باشد.».

همچنین ایشان می خواستند مسأله اجاره را- گواینکه بیان وسیعی در این باره نداشتند- روی همان اساس استهلاک سرمایه توجیه بکنند، به این ترتیب که گفتند:

«اینکه صاحب ملک مال الاجاره می گیرد نه این است که خانه از آن جهت که خانه است و سرمایه است سودی دارد، بلکه از آن جهت است که خود خانه که سرمایه است یک کار تجسم یافته است. یک وقت کار را انسان یکجا به دیگری منتقل می کند. این می شود بیع. یک وقت هم انسان کار را تدریجاً منتقل می کند، چون این کار به تدریج مستهلک می شود و از بین می رود. وقتی که انسان کار را تدریجاً به دیگری منتقل می کند اسمش می شود اجاره. وقتی که من خانه ای را به شما اجاره