فقه و حقوق جلد20 صفحه 280

بیان فقهی

در مسأله ربا گرفتن دولت احتمالًا می توان بدون توجه به فلسفه، از نصوص هم مطلبی را استنباط کرد و آن این است که فقها نوعی استنباط دارند که آن را «الغاء خصوصیت» می نامند و چیزی است نظیر قیاس منصوص العلّه. الغاء خصوصیت یعنی گاهی در یک موردی دلیلی وارد می شود که ما اگر خیلی جمود به ظاهر لفظ بکنیم نمی توانیم از آن تجاوز کنیم، اما حتی عرف هم به ما اجازه می دهد که از ظاهر لفظ بگذریم؛ یعنی استدلال ما فلسفه بافی نیست، بلکه خود عرف هم ما را تأیید می کند و می گوید این جمود است. حالا من مثال اعلایش را ذکر می کنم.

اخباریین ما خیلی معروفند به اینکه جامد بودند. اینها خیلی جمود به ظاهر لفظ دارند. از جمله جمودهایی که برایشان نقل می کنند و می خندند- البته من در کتابهای خودشان ندیده ام؛ ممکن است برایشان ساخته باشند- این است: می دانیم مستحب است که در کفن میت نوشته شود که او شهادت می دهد به وحدانیت خداوند و به رسالت پیغمبر، و می گویند دلیلش این است که حضرت امام جعفر صادق علیه السلام در کفن فرزندشان اسماعیل نوشتند:

اسْماعیلُ یَشْهَدُ انْ لا الٰهَ الَّا اللّٰهُ وَ انَّ مُحَمَّداً رَسولُ اللّٰهِ.

اینها می گویند در کفن هرکس که می خواهیم این جمله را بنویسیم باید بنویسیم: اسْماعیلُ یَشْهَدُ ... چون حضرت صادق علیه السلام به همین صورت نوشت. می گوییم

حضرت صادق که نوشت اسْماعیلُ ... چون مرده اسمش اسماعیل بود. حالا اگر مرده اسمش اسماعیل نبود، باز ما باید بنویسیم اسماعیل ...؟!.

مثال دیگر اینکه مثلًا در نص چنین وارد شده: رَجُلٌ باعَ کَذا وَ کَذا. از امام سؤال می کنند حکمش چیست؟ امام می فرماید حکمش این است. آیا در اینجا ما می توانیم جمود کنیم بگوییم در حدیث دارد که مردی چنین کرد، اگر زن باشد این حکم جاری نیست؟! فقها می گویند عرف خودش الغاء خصوصیت می کند. معلوم است که مورد سؤال «رَجُلٌ» بوده، ولی مرد بودن در اینجا خصوصیت ندارد.

این را می گویند الغاء خصوصیت؛ یعنی با اینکه ظاهر لفظ محدود است، ولی این مقدار توسعه با متفاهَم عرف هم جور در می آید. در باب ادلّۀ ربا ما مواردی می بینیم که اسلام در آن موارد ربایی را که خود تصریح می کند: لٰا تَظْلِمُونَ وَ لٰا تُظْلَمُونَ