فقه و حقوق جلد20 صفحه 336

اسلام

تأمین دیه را بر عهدۀ شخص دیگر گذاشته، البته دیه هایی که از روی عمد وارد نشده باشد بلکه از روی خطا باشد. اگر دیه از روی عمد باشد، هیچ بیمه ای مسئولیت آن را نمی پذیرد. شرط آن است که خسارتهایی که وارد می شود از روی عمد نباشد. در مورد دیه می گویند: برای بعضی از خسارتها که از روی خطا وارد شده باشد (مثل قتل از روی خطا یا جراحت سهوی) باید دیه پرداخت شود.

در باب دیاتِ فقه در این باره بحث مفصلی هست. آنجا می گویند که دیه را خود شخص نمی دهد، عاقلۀ او می دهد. عاقله چه کسانی هستند؟ عاقله چند طبقه ای هستند که به ترتیب باید متعهد دیه بشوند. یکی ورثۀ ذکوری که از ناحیۀ پدر به انسان انتساب داشته باشند: برادرها، برادرزادگان ذکور، عموها، یعنی یک طبقه ای از ورّاث نه همۀ ورّاث. طبقه ای از ورّاثِ انسان در یک مواقعی مثل یک دستگاه بیمه هستند و در این مواقع باید خساراتی را که انسان نه از روی عمد بلکه از روی خطا وارد می کند، بپردازند. این اشخاص که اگر روزی این شخص بمیرد دارایی اش را به ارث می برند، باید این خسارت را از ناحیۀ او بپردازند. این شبیه بیمه است ولی عین بیمه نیست؛ یعنی این کار با قرارداد نیست و به اصطلاح بیمۀ مالکی نیست، بیمۀ شرعی است؛ یعنی شارع الزاماً این بیمه را بر ورثه تحمیل کرده است و حق بیمه ای که آن ورثه می گیرند همان ارثی است که اگر این شخص قبل از آنها بمیرد از مالش خواهند برد. پس در این مورد بخصوص که شخص خساراتی به افراد دیگر وارد می کند و

باید در ازایش دیه ای به آنها بپردازد- به شرط اینکه وارد کردن خسارت از روی خطا باشد نه از روی عمد- دیه را خودش نمی پردازد، دیگران از ناحیۀ او می پردازند، و این دیگران همانهایی هستند که گفته شد. اما آیا منحصر به آنهاست؟

خیر، اگر شخصی همچو کسانی را نداشته است، در اینجا می گویند چنانچه او مُعْتِقی «1» دارد، یعنی اگر قبلًا برده بوده و مولایی داشته و آن مولا او را آزاد کرده است او باید دیۀ این شخص را بپردازد. در اینجا می گویند دیه بر عهدۀ معتق است. حال اگر کسی باشد که معتقی هم نداشته باشد، اصلًا یک آدم حُرّی است، هیچ وقت بنده و برده نبوده و از چنان طبقۀ ورّاث هم هیچ کس را ندارد، آن وقت اصطلاحاً می گویند:

ببینیم آیا ضامن جریره دارد یا خیر؟