فقه و حقوق جلد20 صفحه 436

این وسائل بر دو قسم است: وسائل و منابع طبیعی، و وسائل و منابع صناعی. به همین دلیل سوسیالیسم، هم در قدیم می توانسته است وجود پیدا کند (به واسطه منابع طبیعی) و هم در جدید (که منابع صناعی نیز به آن افزوده شده است) ..

اما قسمت اول: هرچند سوسیالیستها مدعی هستند که اضافه ارزش به واسطه خریدوفروش نیروی کارگر، از مشخصات سرمایه داری جدید است، چنانکه قبلًا گذشت، ولی به عقیده ما در قدیم نیز وجود داشته است. کارخانه های قالی بافی و پارچه بافی و دستگاههای زرگری و قلم زنی و حتی خیاطیهای وسیع و کفاشیهای وسیع و غیره، همه اینها یک عده کارگر می گیرند و می گرفته اند و مزد معین به آنها می داده اند و با کار آنها تجارت و معامله می کرده اند؛ چیزی که هست، همین معنی در عصر جدید و عصر ماشین توسعه پیدا کرده است. صرف توسعه و تغییر کمّی، ماهیت شی ء را عوض نمی کند مادامی که منجر به تغییر کیفی نشود.

مشخّص اصلی سرمایه داری

به عقیده ما مشخّص اصلی سرمایه داری که آن را موضوع جدیدی از لحاظ فقه و اجتهاد قرار می دهد دخالت ماشین است. ماشینیسم صرفاً توسعۀ آلت و ابزار تولید نیست که انسان ابزار بهتری برای کاری که باید بکند پیدا کرده است، بلکه تکنیک و صنعت جدید ماشین علاوه بر بهتر کردن ابزارها ماشین را جانشین انسان