فقه و حقوق جلد20 صفحه 463

سوسیالیسم

اشاره

1. یک بحث درباره سوسیالیسم آن است که آیا حتماً فرزند و مولود کاپیتالیسم است، آن طور که کمونیستها می گویند، و نمی توانسته قبلًا وجود پیدا کند، زیرا محصول نوعی روابط اقتصادی است که جز بعد از عبور از فئودالیسم و کاپیتالیسم نمی تواند وجود پیدا کند «1»، چنانکه کمونیستها می گویند؟ البته نباید اشتباه شود و گفته شود سوسیالیسم یک ضرورت به اصطلاح وقتیّه است و فقط زمان، مشخص و مبیّن ضرورت آن می باشد، یعنی ضرورت آن را با زمان باید مشخص ساخت، نظیر انخساف و انکساف خورشید و ماه؛ بلکه ضرورت مشروط است. بر فرض اوّل انسانها نمی توانند عامل به شمار روند یا آن را تسریع کنند یا تعویق اندازند؛ و در فرض دوم انسانها قادرند ولی تحت همان شرایط. البته فرضیه سوم فرضیه ماست که می گوییم مشروط است ولی مشروط به رشد روحی و کمالی مردم و بس.

2. مسأله دیگر تعریف سوسیالیسم است قطع نظر از مرحله تحقق. در صفحه 13 کتاب نامبرده می گوید:

صفحات 8- 14 سوسیالیسم از مجموعه چه می دانم؟