فقه و حقوق جلد20 صفحه 494

این نظر جلوی خریدار گرفته شود راه زندگی فروشنده بکلی مسدود می شود پس منفعت فروشنده ایجاب می کند که اباحۀ اقتضائی نسبت به خریدار هم باشد.) ولی در فقه ما این مطلب به این صورت عنوان نشده است.

اما اضطرارهایی که حتی خود مضطر هم احساس نمی کند که از طرف

جامعه مضطر و بیچاره شده است و خیال می کند از قبیل نقصان عضوی در خلقت است که اصلًا در فقه اسلامی تحت عنوان «اضطرار» نیامده است تا حکم آن معین شود؛ ولی به حکم اینکه اسلام حقوق را محترم می شمارد و عدالت را لازم می داند و هرگونه ظلم و اجحاف و استثماری را حرام می شمارد باید گفت این گونه سوء استفاده ها از بیچارگی مردم حرام است.

یکی از چیزهایی که توازن و تعادل اجتماعی را بهم می زند وجود «باتلاقهای» اجتماعی است، یعنی مواد تولیدی به گودالهای ویل بریزد. وجود کارخانه های اسلحه سازی در دنیا که در اثر رقابت زمامداران پیدا می شود از این قبیل است. باید به دست آورد که مثلًا امریکا سالی چقدر ثروت عمومی را صرف ساختن اسلحه می کند و مقایسه شود با بهداشت. گاهی بیرون رفتن آن مواد از کشور برای خارجیها سبب این باتلاقها می گردد و گاهی وجود طبقات مفتخوار و مصارف غلط سبب می شود؛ از آن جمله است وجود ارتشها و قوای انتظامی زائد و احیاناً علیه مردم.

مسلّماً اگر در جامعه ای افراد آن جامعه بیش از حد معمول کار کنند، مثلًا پانزده ساعت و هجده ساعت کار کنند، و مع ذلک نتوانند زندگی خود را تأمین کنند آن جامعه بیمار است. علت آن بیماری یا این است که قوانین اجتماعی آنها غلط است و مثلًا به زن و دختر اجازه کار و هنر نمی دهد و یک نفر باید عهده دار مخارج ده نفر باشد، یا به علت گرانی ارزاق است «1» و گرانی ارزاق معلول گرانی عوارض و زیاد بودن گمرکها و مالیاتهاست و زیاد بودن این امور معلول فساد دستگاه حکومت و

مورد اعتماد نبودن آن است.