فقه و حقوق جلد20 صفحه 501

یگانه ای بر آن حکومت نمی کند و قوانین

لا یشعر عرضه و تقاضا آن را تحت نفوذ قرار می دهد.

در کتاب بالا نظام غیر اشتراکی را به دو قسم تقسیم می کند: اقتصاد ساده تجارتی و اقتصاد سرمایه داری. اقتصاد اول آن است که از نیروی کار دیگران استفاده نمی کند، بر خلاف دوم. به عبارت دیگر در اقتصاد ساده تجارتی تولیدکننده خود مالک و فروشنده است، و در اقتصاد سرمایه داری تولیدکننده مالک و فروشنده نیست. تنها در قسم دوم است که مسأله ارزش اضافی پیش می آید.

روش اقتصادی اسلام

اکنون ببینیم در میان مشخصات گذشته که برای دو رژیم مزبور گفتیم کدامیک با اسلام منطبق است و کدامیک نیست.

الف. مالکیت فردی نسبت به چیزی که خودِ مالک تولید کرده است، این اندازه، هم مورد موافقت سرمایه داران است و هم مورد موافقت سوسیالیستها و با موازین اسلامی نیز منطبق است؛ چیزی که هست سوسیالیستها می گویند با توسعه وسائل تولید سرمایه داری ادامه کار مؤسسات تولیدی خصوصی عملًا غیر ممکن است.

ب. ارث. در ارث سرمایه داری اختیار مطلق با مورّث است. در اسلام فقط نسبت به ثلث، مالک اختیار مطلق دارد و باقی طبق ما فَرَض باید تقسیم شود؛ اما سوسیالیستها ارث به اولاد را فقط می پذیرند لیس الّا.

ج. طبیعی بودن- نه ظالمانه بودن- اختلاف افراد در ثروت و مالکیت. از نظر سرمایه داری می تواند این اختلاف خیلی فاحش باشد؛ از نظر اسلام اختلاف فاحش که منتهی به فقر طبقه دیگر- نه به واسطه بیماری بلکه به واسطه بیکاری یا قلّت مزد- بشود ممکن نیست جز از طریق ظلم و استثمار.

د. مالکیت ثروت به وسیله استخدام نیروی طبقه کارگر در یک مؤسسه تولیدی.

سوسیالیستها مدعی هستند که سودی که سرمایه دار از این راه می برد

همان ارزش اضافی نیروی طبقه کارگر است؛ علی هذا مطلقاً- نه تنها در رژیم مخصوص سرمایه داری قرن 19 و 20- منتهی به استثمار می شود. به طور مسلّم اسلام اصل استخدام، مزد دادن در کارهای غیر تولیدی وسیله سرمایه داری، نظیر مزد خیاط و