فقه و حقوق جلد21 صفحه 108

پدیده های زمان دوگونه اند

پس به همین دلیل که ما می توانیم در هر زمان مصلح و مرتجع داشته باشیم، پدیده های زمان دو حالت می توانند داشته باشند: یک حالت، حالت پیشرفتگی و حالت دیگر، حالت انحطاط. پس این مطلب درست نیست که جملۀ «باید با زمان هماهنگی کرد» یعنی باید با پدیده های زمان هماهنگی کرد، و فلسفه و سرّش را هم در شبهای اول عرض کردم که خداوند خلقت انسان را با خلقت حیوانات از این نظر متفاوت کرده است که انسان را یک موجود مختار و مبتکر و آزاد آفریده است.

حیوانات آنچه که باید داشته باشند، خلقت به شکل غریزه به آنها داده است؛ یک ذره ابتکار ندارند، آزادی عمل ندارند، در کار خودشان مختار نیستند و

لهذا از آنچه که دست خلقت به آنها داده است نه می توانند به عقب بروند و نه می توانند به جلو بروند. آنچه که دارند از همان روز اول خلقت داشته اند و تا آخر هم دارند. تاریخ می گوید از زمانی که بشر زنبور عسل را شناخته است، همین نظامات و تشکیلاتی را که امروز دارد داشته است. زمانی که بشر از لحاظ تمدن خیلی عقب بوده است، او همین جور بوده است و امروز هم که بشر هزاران دوره را طی کرده است، همان طور است. او جلو نرفته است، عقب هم نمی رود؛ به راست منحرف نمی شود، به چپ هم انحراف پیدا نمی کند. ولی بشر، مختار و آزاد و دارای قوۀ ابتکار آفریده شده است.

آیۀ قرآن می گوید: إِنِّی جٰاعِلٌ فِی الْأَرْضِ خَلِیفَهً «1». اسم بشر را خلیفه اللّٰه گذاشته است. به چه مناسبت بشر خلیفه اللّٰه است نه زنبور عسل و نه حیوانات دیگر؟ یکی از جهاتش این است که خدا به بشر بیشتر قدرت خلاقیت و ابتکار داده است؛ یعنی قدرت داده است که نقشی را که در دنیا وجود ندارد بیافریند، زندگی این موجود را از صفر شروع کرده است. آن وقت ببینید بشر چه چیزهایی را به وجود می آورد، خلق می کند (البته به اذن پروردگار)، ابداع می کند! بشر به حکم اینکه خلیفه اللّٰه است، باید تمدن خودش را با نقشه و طرح و ابداع خودش بسازد. شما همین مدلها و سیستمهای اتومبیلها را ببینید؛ می بینید هر سال نقش تازه ای می آفرینند. این همان قدرت خلاقیت بشر است. و بشر به همین دلیل که می تواند جلو برود، یعنی این آزادی عمل به او داده شده و

مختار آفریده شده است، می تواند به عقب برگردد.