فقه و حقوق جلد21 صفحه 117

هر زمان دو قسم است: ممکن است ناشی از یک ترقی و پیشرفت باشد و ممکن است ناشی از یک انحراف باشد. در همۀ زمانها این دو امکان برای بشر وجود دارد و به عبارت دیگر هیچ چیزی را به دلیل نو بودن نمی شود پذیرفت، کما اینکه هیچ چیزی را صرفاً به دلیل قدمت نه می شود پذیرفت و نه می شود رد کرد. نه نو بودن دلیل خوبی یا بدی است و نه قدمت دلیل خوبی یا بدی است.

مقیاس خوبی و بدی، نو بودن و قدیمی بودن نیست. ای بسا یک چیز قدیمی خوب باشد و باید آن را گرفت وای بسا چیزی که نو است، بد باشد و باید آن را رد کرد.

تفسیر دیگر از مقتضیات زمان، سلیقه و ذوق و پسند مردم زمان است. مردم این زمان فلان چیز را می پسندند و فلان چیز دیگر را نمی پسندند. آیا اینکه انسان باید با مقتضیات زمان هماهنگی کند یعنی باید با پسند و سلیقۀ مردم زمان هماهنگی کند؟

خیر، این هم درست نیست. بسیار امکان دارد که سلیقۀ مردم بد باشد. چقدر اتفاق افتاده است که در جامعه ای اکثریت مردم دارای سلیقۀ کج و معوجی بوده اند. دربارۀ این هم بحث شد.

ولی یک تفسیر دیگر از مقتضیات زمان هست که باید روی آن فکر کرد و به آن معنی، مقتضیات زمان را باید پذیرفت و آن به معنای حاجتهای زمان است. انسان برای رسیدن به هدفهای واقعی که در هر زمان باید داشته باشد، احتیاج دارد به اموری که آن امور احتیاجات دوم بشر است؛ یعنی یک سلسله احتیاجات ثابت دارد و از این احتیاجات، احتیاجات دیگری برمی خیزد. انسان برای آن احتیاجات ثابت خود، دنبال وسیله می گردد. این وسیله ها همیشه در تغییر و غالباً رو به تکامل است. تغییراتی که اجتماع بشر از این نظر پیدا می کند، تقاضای زمان (به معنی حاجتهای زمان) را تغییر می دهد. فرض کنید انسان احتیاج دارد که در زمستان خودش را گرم کند. تا وقتی که این فصول چهارگانه در دنیا هست، این احتیاج هست. ولی اموری که انسان برای رفع این حاجت استخدام می کند، فرق می کند.

یک وقت ذغال نقش

اول را دارد، یعنی یگانه وسیله ای که بشر با آن خودش را گرم می کند ذغال است. آن وقت ذغال خیلی قیمت پیدا می کند. کار به جایی می رسد که شعرهای معروف نسیم شمال می گوید: آقا ذغال، میرزا ذغال، شازده ذغال. ولی آیا ذغال برای بشر اصالتی دارد و جزء حاجتهای اولیۀ بشر است؟ نه، ذغال وسیله ای است برای گرم کردن بشر. یک مرتبه در اثر تغییرات و اکتشافاتی که می شود نفت پیدا