فقه و حقوق جلد21 صفحه 118

می شود، به طوری که امروز ممکن است برای بشر، از ذغال، هم ارزانتر و هم ساده تر تهیه شود. این (نفت یا ذغال) یک حاجت دومی است برای بشر، یعنی امری است که انسان به آن احتیاج دارد اما در مرحلۀ دوم. گرم شدن احتیاج اولی است. این یک مثال کوچک بود.

این است که می گویند حاجت زمان تغییر می کند. خیلی موارد دیگر شما می توانید پیدا کنید که در آنها احتیاجات بشر تغییر می کند، به این شکل که سببی در کار می آید که بهتر و کم خرج تر و آسانتر و نیرومندتر است. آن مقتضیات زمانی که هر عاقلی، هر عالمی باید آن را بپذیرد، اینجور مقتضیات است. اینها خلاصه ای بود از آنچه که دیشب عرض کردم.

ولی بحثی که الآن می کردم روی این مبنا و پایه بود که انسان یک سلسله احتیاجات ثابت و دائمی دارد و یک سلسله احتیاجات متغیر. در اینجا، هستند افرادی که می گویند تمام احتیاجات بشر متغیر است، اصلًا بشر احتیاج ثابت ندارد، یعنی هیچ چیزی در دنیا نیست که بشر همیشه و در تمام ادوار به آن احتیاج داشته باشد. می گویند همه چیز مثل ذغال است؛ در یک

زمان بشر به آن احتیاج دارد، در زمان دیگر احتیاج ندارد و چون احتیاج ندارد خواه ناخواه به حکم جبر زمان از میان می رود. البته این مطلب که اینها ادعا می کنند، شامل مادیات و معنویات هر دو می شود. آنها راجع به دین اگر بحث می کنند، حتی اینجور حاضر نیستند بحث کنند که آیا دین باید باشد یا نباید باشد. می گویند ما اساساً به این مسأله کار نداریم. دین در یک زمان که بشر به آن احتیاج داشته است، به حکم احتیاج پیدا شده و چون هیچ احتیاجی برای همیشه باقی نمی ماند، کم کم احتیاج بشر از آن سلب می شود، وقتی سلب شد خواه ناخواه از میان می رود، همان طوری که ذغال خواه ناخواه منسوخ می شود. این منطق، یک حرفی است که به آن خیلی آب و تاب داده اند. این همان منطق توده ای ها، منطق مادیهاست. می گویند هیچ احتیاجی و هیچ چیزی در دنیا ثابت و باقی نیست. همه چیز در تغییر و تبدیل است، و امور احتیاجی بشر هم در یک زمان مخصوصی پیدا شده و با تغییر زمان از بین می رود. وای بسا که صدها و هزارها جوان را با همین حرفها منحرف کرده اند. ولی ما باید این مطلب را بشکافیم.

اصل این قانون کلی به دو شکل بیان می شود: یکی رنگ فلسفی می گیرد و