فقه و حقوق جلد21 صفحه 119

دیگری رنگ اجتماعی. رنگ فلسفی به این شکل که در این دنیا همه چیز متغیر است، هیچ چیز باقی نیست، و رنگ اجتماعی به این صورت که هر چیز در اجتماع زاییدۀ یک احتیاج است و احتیاجات اجتماعی بشر در تغییر است پس هر چیزی

یک مدت موقت در اجتماع می ماند.

نگاه فلسفی به مسأله

اما مطلب اول که رنگ فلسفی می دهند و می گویند همه چیز در تغییر است، آیا راست است؟ به این تعبیر که همه چیز در تغییر است درست نیست. ولی به این معنی که جهان مادیات، ترکیبات مادی این دنیا در تغییر است، صحیح است؛ یعنی شما در این دنیا ماده ای پیدا نمی کنید که از ازل به همین شکل بوده و تا ابد هم به همین شکل باقی خواهد بود. آیا این کوههایی که می بینید، از ازل به همین شکل بوده و تا ابد هم به همین شکل باقی خواهد بود؟ نه. آیا دریا به همین شکل که الآن هست بوده است؟ نه. آیا به همین شکل باقی می ماند؟ نه. حکمای اسلامی از قدیم الایام این آیۀ قرآن را که می فرماید: وَ تَرَی الْجِبٰالَ تَحْسَبُهٰا جٰامِدَهً وَ هِیَ تَمُرُّ مَرَّ السَّحٰابِ صُنْعَ اللّٰهِ الَّذِی أَتْقَنَ کُلَّ شَیْ ءٍ «1» ناظر به تغییری که در همۀ اشیاء و اجسام عالم رخ می دهد دانسته اند، به قرینۀ صُنْعَ اللّٰهِ الَّذِی أَتْقَنَ کُلَّ شَیْ ءٍ. آیه می گوید این کوهها را که می بینی خیال می کنی یکنواخت و ثابت است و حال اینکه اینها دائماً در تغییر است، همان طوری که ابرها را می بینی که به یک حال باقی نمی مانند. البته کوه به عنوان مثال است، یعنی همۀ اشیاء اینجور است. حکیمی از قدیم گفته است: هیچ شخصی در یک رودخانه دو بار شستشو نمی کند. مقصودش این بوده است که در یک رودخانه اگر امروز شستشو کنی، فردا که می روی نه آن آب آب دیروز است و نه تو که شستشو می کنی آن آدم دیروز هستی. پس هیچ

کس در یک رودخانه دو بار شستشو نمی کند.

در اینکه اجسام و مواد این عالم دائماً در تغییرند هیچ بحثی نیست. جغرافیا به ما نشان می دهد که مثلًا همین دریای خزر، الآن نسبت به چهل سال پیش تغییر کرده است، یعنی ساحلش مقداری به آن سمت کشیده شده است. قرائن علمی ثابت کرده است که بین ما و آمریکا یک راه خشکی وجود داشته است. تدریجاً تغییراتی که در