فقه و حقوق جلد21 صفحه 177

آنان را جاهل می گوییم. اینها همه چیز را تغییرپذیر می دانند. بنا به فرض جامدها، در مقتضیات زمان، چیزی که باید وضع خودش را به تبع زمان تغییر بدهد وجود ندارد، و طبق نظر جاهلها هیچ چیزی در عالم وجود ندارد که در همۀ زمانها یکنواخت و ثابت باشد. این، اصول مطالبی بود که شبهای قبل روی آنها بحث می کردیم.

طبقۀ جاهلها دو فرضیۀ نیمه فلسفی دارند «1». دو فرضیه است که اگر کسی آنها را بپذیرد، باید حرف جاهلها را بپذیرد که هیچ اصل ثابتی وجود ندارد. این دو فرضیه یکی نسبیت اخلاق است و دیگری نسبیت عدالت. اخلاق مربوط به حالت شخص و نظام دادن به غرایز شخصی است. عدالت مربوط به نظام اجتماعی است. فرضیۀ نسبیت اخلاق می گوید هیچ اخلاق ثابتی نمی تواند وجود داشته باشد، پس هیچ مکتب اخلاقی نمی تواند همیشه برای بشر برقرار باشد. فرضیۀ نسبیت عدالت می گوید عدالت یک امر

نسبی است، بنابراین عدالتِ هیچ مکتبی نمی تواند برای همیشه برقرار باشد. حالا ما باید هر دوی اینها را تشریح بکنیم.

معنی نسبیّت

اما مسئلۀ نسبیت عدالت. اولًا کلمۀ «نسبیت» یعنی چه؟ بعضی از امور را نسبی می گویند و آن صفتی یا حالتی است که آن را با مقایسه با یک شی ء معین می شود به چیزی نسبت داد. مثلًا بزرگی و کوچکی از امور نسبی است. اگر از شما بپرسند بزرگی چقدر است و کوچکی چقدر، آیا می توانید حدی برای آن معین کنید؟ یک وقت شما می گویید من امروز یک گوسفند بزرگی دیدم. خیلی هم مبالغه می کنید، می گویید به اندازۀ یک گوساله بود. گوسفند که یک حد متوسطی دارد، اگر به اندازۀ یک گوسالۀ یک ساله باشد خیلی بزرگ جلوه می کند. اما شما اگر شتری را ببینید به اندازۀ یک گاو، می گویید چه شتر کوچکی است! گوسفند اگر در حد گوساله باشد می گویید بزرگ است ولی شتر اگر در حد گاو باشد می گویید کوچک است. چطور است که یک شی ء در حد گوساله، بزرگ است و شی ء دیگر در حد گاو، کوچک با