فقه و حقوق جلد21 صفحه 179

زمان و مکان خودش دستور عدالت بدهد. امکان ندارد که عدالت برای همۀ زمانها و مکانها یک جور بشود، همین طور که امکان ندارد بزرگی و کوچکی برای همۀ اشیاء یک جور باشد. اگر این حرف درست باشد که عدالت نسبی است، آن وقت حرف آنها درست است. ولی اگر عدالت مطلق باشد، آنگاه حرف ما درست است.

تعریف عدالت

ما باید عدالت را تعریف کنیم که عدالت چیست؟ از روی تعریف آن می توانیم بفهمیم که عدالت جزء امور مطلق است یا نسبی. آنچنان که من مجموعاً یافته ام، عدالت را سه جور می شود تعریف کرد: یکی اینکه عدالت یعنی مساوات، چون از مادۀ عدل است و عدل یعنی برابری. یک معنای عدالت برابری است، بلکه اصلًا معنا و ریشۀ اصلی عدالت همان برابری است. در قرآن هم این ماده بعضی جاها معنای برابری می دهد، نظیر آنجا که می فرماید: ثُمَّ الَّذِینَ کَفَرُوا بِرَبِّهِمْ یَعْدِلُونَ «1» کفار غیر خدا را با خدا برابر

می کنند، مساوی قرار می دهند. یک وقت هست که ما عدالت را به معنای مساوات و برابری تعریف می کنیم. آیا درست است یا نه؟ جواب این است که تا مقصودمان از مساوات چه باشد؟ مساوات در چه؟ بعضی ها عدالت را مساوات تعریف می کنند و مساوات را هم این می دانند که تمام افراد بشر از لحاظ تمام نعمتهایی که داده شده است در یک سطح زندگی کنند؛ یعنی معنای مساوات این است که همۀ افراد یک جور غذا گیرشان بیاید و همه یک جور ثروت داشته باشند، همۀ مردم یک جور خانه و مسکن داشته باشند، همه یک جور مرکب داشته باشند، همۀ مردم از چیزی که آنها موجب سعادت می نامند به طور مساوی بهره مند شوند (مثلًا مال و ثروت یکی از موجبات سعادت است، خانه و زندگی از موجبات سعادت است)؛ عدالت یعنی همۀ مردم از چیزهایی که موجبات سعادت است، برابر داشته باشند. اگر ما عدالت را اینجور معنی کنیم، درست نیست و این عدالت ظلم است، چرا؟.

اولًا این گونه عدالت امکان پذیر نیست، از این نظر که بعضی از موجبات سعادت چیزهایی است که در اختیار ماست و بعضی دیگر در اختیار ما نیست و