فقه و حقوق جلد21 صفحه 203

است، کار قشنگی است. عقل ما خوبی آن را درک می کند.

نقطۀ مقابل، کسی به کسی خوبی می کند. اتفاق می افتد همان آدمی که به او خوبی شده است، آن کسی را که به او خوبی کرده است در خیابان می بیند. حالا برای اینکه نخواهد جبران خوبیهای او را بکند و مثلًا او را به خانه ببرد و از او پذیرایی کند، با وجودی که امکانات هم برایش فراهم است، فوراً خودش را مخفی می کند تا آن شخص او را نبیند. ما به این کار چه می گوییم؟ می گوییم کار بدی است، این آدم آدم بدی است، کار زشتی کرد. ولی زشتی این کار چگونه زشتی ای است؟ آیا همان زشتی صورت است که انسان می تواند با چشم ببیند؟ نه، خدا به انسان وجدان و عقلی داده است که به حکم آن وجدان و عقل، زشتی این کار را درک می کند. این را حسن و قبح عقلی، زشتی و زیبایی عقلی می نامند. می گویند تمام کارهای اخلاقی همان کارهایی است که عقلًا زیباست و کارهای ضد اخلاقی کارهایی است که عقلًا ناپسند است. دیده اید که در کتابهای اخلاقی می نویسند: «صفات حمیده و اخلاق پسندیده»؛ نقطۀ مقابل صفات

رذیله و اخلاق ناپسندیده. صفات حمیده یعنی صفاتی که قابل ستایش است و اخلاق پسندیده یعنی اخلاقی که عقل آن را می پسندد. اخلاق پسندیده از نظر عقل پسندیده است، اخلاق ناپسندیده از نظر عقل ناپسندیده است. می گویند پایۀ اخلاق بر پسند و ناپسند است، بر زشتی و زیبایی عقلی است. این یک مقدمه.

مقدمۀ دیگر اینکه می گویند زشتی و زیبایی از نظر عقل عقل پسند و ناپسند، در شرایط مختلف فرق می کند. عقل مردم، یک چیز را در یک زمان نیک می داند و در زمان دیگر بد. یک کار را در یک جا مردمی خوب می دانند و در جای دیگر بد می دانند. پس حسن و قبح عقلی که پایۀ اخلاق است، وضعش ثابت و یکنواخت نمی باشد، در همۀ زمانها یک جور نیست، در همۀ مکانها یک جور نیست. مثلًا کشتن حیوانات و بالاخص کشتن گاو در هندوستان جزء کارهای زشت و از زشت ترین کارهاست. همان طور که در میان ملل دیگر کشتن انسانها زشت است، در میان آنها کشتن حیوانات زشت است. ولی از هندوستان که به این طرف بیاید، در پاکستان، ایران، افغانستان، ترکیه، عراق و ... می بینید حیوانات را ذبح می کنند، گاو هم زیاد می کشند و گوشتش را می خورند. یک ملت این کار را زشت می داند، ملت دیگر زشت نمی داند.