فقه و حقوق جلد21 صفحه 205

عقل آنها را زیبا می داند، و اخلاق بد که انسان نباید آن را داشته باشد کارهایی است که عقل آنها را نازیبا می داند. سقراط مکتب اخلاقش را بر اساس عقل گذاشته است، آن هم زیبایی و زشتی عقلی. آن کسانی هم که کتابهای او را ترجمه کرده اند همین فکر سقراطی را پذیرفته اند و البته علمای اسلامی که روی آن بحث می کردند، این موضوع را درک کردند که حسن و قبح پایۀ ثابتی نیست و متغیر است. ولی مطلب این است که ما چرا پایۀ اخلاق را زشتی و زیبایی عقلی بدانیم تا بعد جواب آن را بدهیم؟.

نه، اینجور نیست. همان طور که عرض کردم معنای اخلاق نظام دادن به غرایز است. چنانکه طب نظام دادن قوای بدنی است، اخلاق نظام دادن قوای روحی است.

پایۀ طب بر حسن و قبح عقلی نیست. پایۀ اخلاق هم بر حسن و قبح عقلی نیست.

یعنی چه؟.

قبلًا این مطلب را عرض کردم که انسان از لحاظ روحی دارای نیروهایی است، دارای غرایزی است. هر یک از این نیروها تکالیفی [به عهدۀ انسان] دارند؛ یعنی انسان باید حد هر نیرویی را نگاه بدارد و بفهمد که آن قوّه و نیرو چه مقدار لازم دارد، نه بیشتر بدهد و نه کمتر، چنانکه

راجع به بدن قضاوت می کند. اگر انسان به قوا و نیروهای روحی خودش نرسد، یعنی به بعضی زیادتر برسد و به بعضی دیگر کمتر و آنها را گرسنه نگه دارد، در قوا و نیروهای روحی اختلاف پیدا می شود، بی نظمی و آشفتگی پیدا می شود. این را بیماری روحی می گویند؛ یعنی زیادتر از حد به قوّه ای رساندن، او را سرسخت می کند، عواقبی ایجاد می نماید؛ و اگر به قوّه ای کمتر از آنچه که احتیاج دارد بدهند، او هم سرسخت خواهد شد و عواقب نامطلوبی ایجاد می کند.

مثلًا اگر انسان به قوّۀ غذا خوردن بیش از حد رسیدگی کند، نازپرورده اش کند، دائم به فکر شکم باشد، این قوّه را فاسد می کند بلکه تمام وجود و اخلاقش را فاسد می کند؛ و اگر به حد کافی به آن نرسد، یک نوع عواقب دیگر ایجاد می کند. این دیگر ربطی به این ندارد که این کار عقلًا خوب باشد یا بد. اساس اخلاق سلامت روان است. سلامت روان مثل سلامت بدن ربطی به حسن و قبح ندارد. روان باید سلامتی داشته باشد. همان طور که بدن احتیاج به ورزش و تقویت دارد، روان انسان هم احتیاج به تقویت و ورزش دارد؛ یعنی انسان می تواند با برخی اعمال حتی فکر خودش را تربیت کند. در کتاب امیل، نویسنده این نکته را خیلی خوب و عالی ذکر