فقه و حقوق جلد21 صفحه 217

معنای دورۀ خاتمیت این نیست که یکی از ادوار تمدن اسمش دورۀ خاتمیت شده است! ادوار تمدن ملاک خاتمیت نیست. دورۀ خاتمیت یعنی دوره ای که بشریت رسیده است به حدی که اگر قانون را به او تلقین و تعلیم کنند، می تواند آن را ضبط کند و بعد با نیروی عقل خودش از همین قوانین برای همیشه استفاده کند. مثل این می ماند که از خواص بچه، کتاب پاره کردن است. در قدیم که بچه ها «عمّ جزو» داشتند، تا یک بچه یک عمّ جزو می خواند، هفت هشت تا عمّ جزو را تکه تکه می کرد. حالا هم که عمّ جزو نمی خوانند، با همۀ مراقبتی که از بچه ها می شود، سالی دو سه نوبت باید برایشان کتاب خرید. بچه قدرت ندارد که کتاب خودش را حفظ کند. بشرهای ادوار سابق قدرت این را که کتاب آسمانی خودشان را نگه بدارند نداشتند، تکه تکه و گم کردند. کجاست صحف ابراهیم؟ کجاست تورات موسی؟

کجاست انجیل عیسی؟ اگر زردشتْ پیغمبر باشد، کجاست اوستا؟ این دلیل بر عدم بلوغ بشریت است؛ یعنی اگر در آن زمانها همین قرآن نازل می شد، از قرآن هم اصلًا خبری نبود. و ما دیدیم که

بشر به جایی رسید که کتاب آسمانی ای را که برایش نازل کردند نگاه داشت، دیگر بچه نبود که کتابش را تکه تکه کند. قرآن محفوظ است و این خودش دلیل بر بلوغ بشریت است. وحی وظیفه دارد در حدودی که عقل ناقص است جبران کند؛ مکمّل و متمّم عقل است، یعنی در آن جایی که عقل قادر نیست، وحی جبران می کند. زمانی که بشر رسید به آنجا که می تواند آنچه را که باید، از ناحیۀ وحی بگیرد و نگه دارد و استعدادش رسیده است به آنجا که این اصول ثابت (وحی) را حفظ کند و همچنین قوّۀ تطبیق و اجتهاد در او باشد، یعنی هر حادثه ای را که برایش پیش می آید با یک سلسله اصول کلی تطبیق بدهد و آن اصول کلی را مقیاس قرار بدهد، آن زمان می شود دورۀ خاتمیت.

خاتمیت به درجۀ تمدن مربوط نیست

پس خاتمیت به درجۀ تمدن مربوط نیست که بگویند چطور شده بعد از نوح، ابراهیم می آید و شریعتی می آورد و بعد از او موسی و بعد از او عیسی می آید و بعد از او خاتم الانبیاء، ولی بعد از خاتم الانبیاء پیامبری نمی آید؟ آیا بعد از خاتم الانبیاء دیگر زمان متوقف شد که نباید شریعت بیاید؟ زمان که متوقف نمی شود و تغییراتی که از زمان خاتم الانبیاء تاکنون روی داده است، چندین برابر تغییراتی است که از