فقه و حقوق جلد21 صفحه 22

است در زمان به واسطۀ استعداد عقلانی و علمی خودش جلو برود، ممکن است در اثر خودخواهی و هواپرستی از جادۀ ترقی منحرف شود، به سراشیبی سقوط وارد گردد.

امکان سقوط و انحراف برای انسان از دو راه است: یکی از راه ظلم و ستمگری و حقوق یکدیگر را پایمال کردن و از مسیر عدالت خارج شدن، و دیگر از راه جهالت. جهالت یعنی چه؟ یعنی اشتباه کردن. حیوانها این چیزها را ندارند. البته گاهی به ندرت اتفاق می افتد ولی نه آن طوری که برای انسان پیش می آید که یک قومی را فاسد می کند. مثلًا می گویند ممکن است اشتباهی برای دستۀ کارگر زنبور عسل پیدا بشود. افراد کارگر مأمورند که گلهای خوشبو و لطیف را پیدا کرده و آنها را بمکند و عسل تهیه کنند. گاهی اشتباهاً بجای یک گل لطیف و خوشبو،

یک گل بدبو را می مکند اما این اشتباه بسیار کوچک است و زود هم جبران می شود. مأمورینی در کندو هستند که وقتی زنبورهای کارگر وارد می شوند، دهان آنها را بو می کنند می بینند وظیفۀ خودشان را خوب انجام داده اند یا نه. اگر دیدند بد انجام داده اند، فوراً یک محکمه از محکمۀ صحرایی سریعتر تشکیل می دهند و با اسلحه ای که دارند همان جا آنها را معدوم می کنند. این است که در آیۀ کریمۀ قرآن بعد از بیان عرض امانت بر مخلوقات و امتناع تمام مخلوقات از پذیرش آن و پیشقدم شدن انسان، بلافاصله می فرماید: إِنَّهُ کٰانَ ظَلُوماً جَهُولًا انسان موجود بسیار ستمگری است، انسان موجود بسیار نادانی است. این دو استعداد یعنی استعداد ترقی و تکامل از یک طرف و استعداد و امکان سقوط و انحراف از طرف دیگر به واسطۀ ظلم یا جهل، از یکدیگر تفکیک نمی شود.

آیۀ دیگری در قرآن، اول سورۀ دهر به همین مضمون هست:

هَلْ أَتیٰ عَلَی الْإِنْسٰانِ حِینٌ مِنَ الدَّهْرِ لَمْ یَکُنْ شَیْئاً مَذْکُوراً. إِنّٰا خَلَقْنَا الْإِنْسٰانَ مِنْ نُطْفَهٍ أَمْشٰاجٍ نَبْتَلِیهِ فَجَعَلْنٰاهُ سَمِیعاً بَصِیراً. إِنّٰا هَدَیْنٰاهُ السَّبِیلَ إِمّٰا شٰاکِراً وَ إِمّٰا کَفُوراً «1».

آیا بر انسان گذشته است زمانی که هیچ نبوده است؟ یک چیزی که نام برده