فقه و حقوق جلد21 صفحه 232

سال یا یک قرن پیش متفاوت است؟ آیا همین طور که رنگ لباس مردم، وسایل حمل و نقل مردم، وسایل روشنایی مردم تغییر کرده است و می کند، وجدانهای مردم هم تغییر می کند؟.

هر کسی در خودش یک احساسی دارد و آن احساس این است که قوّه ای در وجود اوست که می تواند حتی علیه خود او قضاوت کند. این قوّه همان وجدان است. می گویند کانت فیلسوف معروف آلمانی که از مشاهیر فیلسوفان جهان است، جمله ای دارد که آن

را بر سنگ قبر او نوشته اند؛ می گوید:

دو چیز است که اعجاب آدمی را برمی انگیزد: یکی آسمان پرستاره ای که بالای سر ما قرار دارد که هرچه بیشتر در این آسمان مطالعه شده عظمت بیشتری پیدا کرده است، و دیگر وجدان که در دل آدمی قرار دارد.

عرض شد که انسان گاهی حتی علیه خودش قضاوت می کند؛ یعنی هنگامی که بین او و شخص دیگری در موضوعی اختلاف است، ممکن است که در عمل به سخن آن شخص تن ندهد و حق او را پایمال کند اما همین که در کاری که کرده است فکر می کند، می بیند که در اندرونش قوّه ای است که او را ملامت می کند، یعنی می بیند که خودش پیش خودش شرمنده است. این چه حسابی است که گاهی انسان پیش خودش شرمنده است؟.

می گویند بچۀ باهوشی داخل اتاق خلوتی شد. دید یک گلابی در آنجا هست.

آمد بیرون و گلابی را نخورد. یکی پرسید: در اتاق کسی بود؟ گفت: نه. گفت: پس چرا گلابی را نخوردی؟ گفت: خودم که بودم. این، حساب وجدان است.

تعبیر قرآن از وجدان

قرآن وجدان را تعبیر می فرماید به «النفس اللَّوّٰامَهِ» «1» نفس ملامتگر که صاحبش را ملامت می کند؛ یعنی قوّه ای در وجود انسان هست که وقتی انسان کاری را انجام می دهد، با خود انسان حرف می زند و او را ملامت می کند: ای دل غافل چرا من