فقه و حقوق جلد21 صفحه 233

چنین کاری را مرتکب شدم، عجب کار بدی کردم، روی من سیاه است و از این حرفها.

حالا آیا می شود گفت بشر صاحب چنین قوّه ای نیست؟ بالضروره هست. تمام مردم دنیا از وجدان حرف می زنند. حتی همان کسانی

که به خدا معتقد نیستند، نمی توانند دربارۀ خودشان این سخن را بگویند که ما نسبت به حقیقت هیچ شیفتگی نداریم. می گویند طرفدار حقیقت هستیم و لو بر ضرر خودمان باشد. چون ما انسانیم، انصاف داریم و به حقیقت اعتراف می کنیم. اسم این را «انسانیت» می گذارند: انسانیت ایجاب می کند که ما طرفدار مظلوم باشیم. اینجور کلمات حتی در بین مادیین و کمونیستها نیز هست. وجدان یا انسانیت قوّه ای است در انسان که روی حق و حقیقت تکیه می کند؛ یعنی اگر در یک جا دیدید که حق با دیگری است، انصاف می دهید و می گویید حق با توست و من بیخود می گویم. این در بشر امروز وجود دارد، در بشر یک قرن پیش هم وجود داشته است، در بشر ده قرن و صد قرن قبل هم وجود داشته است. ما که ستمگرهای دنیا را ملامت می کنیم، ستمگر امروز را ملامت می کنیم، ستمگر ده قرن پیش و صد قرن قبل را هم ملامت می کنیم برای اینکه می گوییم او آدم بی وجدانی بوده است، یعنی آدمی بوده که بر خلاف وجدان انسانی خودش رفتار می کرده است. چنگیز آدم بدی بود یعنی بر خلاف وجدان انسانی خودش رفتار می کرد، سزار آدم بدی بود یعنی بر خلاف وجدان انسانی اش رفتار می کرد.

پس معلوم می شود همۀ افراد انسانها یک وجدان انسانی دارند. آیا غیر از وجدان انسانی است که همیشه حکم به عدالت می کند، حکم به اینکه حق هر کسی را باید به او داد؟ کشتن آدم بی تقصیر را وجدان بشر پنج هزار سال پیش بد می دانسته، وجدان بشر امروز هم بد می داند. بچه کشی را همۀ افراد بشر در همۀ زمانها بد می دانند. اگر

بنا بشود که حسن و قبح مطلقاً امر نسبی و متغیر باشد، باید وجدان بشر هم مطلقاً امر متغیر باشد، یعنی هر زمانی وجدان بشر یک جور حکم کند. البته این سخن را کسی نگفته است. آنهایی هم که این را در فلسفه شان گفته اند، در عمل هرگز این طور حرف نمی زنند. بر اساس فلسفه ای که کمونیستها دارند، در همه چیز اصالت ماده ای هستند، هم در فلسفه و هم در اجتماع. می گویند عوامل اقتصادی است که همه چیز را، از آن جمله وجدان بشر را می سازد. وجدان بشر هم