فقه و حقوق جلد21 صفحه 237

همین امر به معروف و نهی از منکر بود. تعبیر دیگری هم هست راجع به دل. در حدیث است که دل انسان نقطۀ سفیدی است که در وسط

آن نقطۀ سیاهی است.

انسان وقتی که گناه می کند، آن نقطۀ سیاه افزایش پیدا می کند. هرچه بیشتر گناه کند، آن نقطۀ سیاه بزرگتر می شود و ممکن است به جایی برسد که تمام سفیدی دل را بگیرد و دیگر جز سیاهی در دل نباشد. اما اگر دیگر گناه نکند، توبه کند و کار خیر انجام دهد، به هر نسبت که این کار را بکند سیاهی دل کم و سفیدی آن زیاد می شود.

در حدیث دارد که قلبها سه گونه است: یکی قلب متلألئ و روشن، دیگر قلب سیاه، و سوم قلب منکوس یعنی وارونه. دربارۀ قلب وارونه دارد که همه چیز را عوضی می بیند، خوب را بد و بد را خوب می بیند.

پس، از نظر ما درست است که وجدانها تغییر می کند اما نه به آن معنی که وجدان امر متغیری است و وضع ثابتی ندارد، بلکه به معنای اینکه وجدان مانند هر قوّه از قوای روحانی و جسمانی انسان حالت سلامت دارد و حالت انحراف؛ در حال انحراف خوب کار نمی کند، عوضی کار می کند. اما مطلب دیگر:

خوبها و بدها دو قسم اند

اموری که ما آنها را خوب می دانیم بر دو قسم است: بعضی بالذات خوبند و برخی از جهت اینکه وسیلۀ خوبها هستند خوبند، چنانکه در امور بد بعضی بالذات بد هستند و برخی از جهت اینکه مقدمۀ بدها می باشند بدند. گاهی ما چیزی را می گوییم خوب چون مقدمۀ یک خوب است و چیزی را می گوییم بد چون مقدمۀ یک بد است. آنچه که افکار مردم درباره اش در محیطها و زمانهای مختلف فرق می کند و عوض می شود خود خوب و بدها نیست، بلکه مقدمۀ آنهاست؛ یعنی ممکن است قضاوت مردم در یک

زمان این باشد که فلان چیز وسیلۀ خوبی است برای فلان امر خوب و در زمان دیگر عقیدۀ مردم عوض بشود که نه، این وسیله وسیلۀ بدی است. ولی قضاوت مردم دربارۀ خود آن خوب یا بد عوض نمی شود. البته ممکن است بشر اشتباه کند اما این غیر از آن است که وجدانش تغییر کرده باشد. حالا مثالی عرض می کنم که خود آنها ذکر می کنند:

می گویند در میان بعضی اقوام حجاب خوب است و بی حجابی بد، و در میان اقوام دیگری بی حجابی خوب است و حجاب بد، پس معلوم می شود که این خوبیها