فقه و حقوق جلد21 صفحه 241

مفهوم درست جبر زمان

جبر زمان یک مفهوم بسیار کلی فلسفی دارد به این معنی که هر حادثه ای که در عالم رخ می دهد (نه فقط در خصوص اجتماع انسانی) طبق یک حوادثی است که آن حوادث تخلف ناپذیر است. یعنی هر حادثه ای در این دنیا علت دارد و بدون علت به وجود نمی آید. آیا می شود در دنیا حادثه ای به وجود بیاید که علت نداشته باشد؟

نه، این از محالات عقلی است که حادثه ای بدون علت به وجود بیاید. این را هر فیلسوفی، خواه مادی و خواه الهی پذیرفته است. ما خودمان اثبات صانع را از همین راه می کنیم، می گوییم حوادثی در دنیا به وجود می آید که نبوده است و علت می خواهد و در عالم هستی باید حقیقتی وجود داشته باشد که آن حقیقت، حادث و حادثه نباشد. قانون علت و معلول به دنبال

خود ضرورت و اجتناب ناپذیری به وجود می آورد. از جمله خواص قانون علت و معلول، اجتناب ناپذیری است.

چطور؟.

هر حادثه ای اگر علتش وجود داشته باشد محال است که وجود پیدا نکند و اگر علتش وجود نداشته باشد محال است که وجود پیدا کند. حکمای قدیم قاعده ای دارند، می گویند: «الْمُمْکِنُ مَحْفوفٌ بِالضَّرورَتَیْنِ وَ بِالْامْتِناعَیْنِ». حالا همۀ این جمله را نمی خواهم تفسیر کنم. اجمال یک قسمت از این جمله همین است که هر حادثه ای در ذات خودش ممکن الوجود است، یا دو ضرورت آن را فرا گرفته است یا دو امتناع. اگر وجود پیدا کند در وقتی است که دو ضرورت یعنی دو اجتناب ناپذیری آن را احاطه کرده است، و اگر وجود پیدا نکند در وقتی است که دو امتناع (ناشدنی) آن را احاطه کرده است. این ضرورت و اجتناب ناپذیری حتماً وقت را هم تعیین می کند (به اصطلاح ضرورت وقتی)، یعنی هر حادثه ای در زمانی که وجود پیدا می کند باید در همان زمان وجود پیدا کند و محال است که در زمان دیگر وجود پیدا کند، محال است که یک لحظه از زمانی که باید وجود پیدا کند جلو یا عقب بیفتد. هر حادثه ای زمان مخصوص به خود دارد، امکان اینکه یک لحظه از زمان خودش جلو یا عقب بیفتد وجود ندارد، چنانکه می گویند: «الْامورُ مَرْهونَهٌ بِاوْقاتِها» امور، اشیاء در گرو زمان خودشان هستند.

قرآن کریم راجع به فرا رسیدن مهلت امتها می فرماید: فَإِذٰا جٰاءَ أَجَلُهُمْ