فقه و حقوق جلد21 صفحه 242

لٰا یَسْتَأْخِرُونَ سٰاعَهً وَ لٰا یَسْتَقْدِمُونَ «1»* آنگاه که مدت اینها به پایان می رسد، نه ساعتی از آن وقت عقب می افتند و نه ساعتی جلو. راجع به اینکه سنتی

که در این عالم هست تخلف ناپذیر است، در آیات قرآن کریم نظیر تعبیر «سُنَّهَ اللّٰهِ*» و در بعضی جاها عین این تعبیر هست: فَلَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللّٰهِ تَبْدِیلًا وَ لَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللّٰهِ تَحْوِیلًا «2» سنت خدا نه تغییرپذیر است و نه تحول پذیر. مثلًا شما در جلو چشم خودتان می بینید یک برگ درخت حرکت کرد. می بینید اولًا حرکت کرد، ثانیاً در یک لحظۀ معین حرکت کرد؛ یعنی الآن که شما نگاه می کنید ساعت 12 روز بیستم دی ماه 1345، دقیقۀ فلان، ثانیۀ فلان می باشد. محال بوده است که این برگ در این لحظه حرکت نکند و محال بوده است که در غیر این لحظه همین حرکت را انجام بدهد. حرکت این برگ معلول یک باد است و وقتی که این باد بیاید، محال است که این برگ تغییر وضع ندهد. حرکت آن باد به نوبۀ خودش معلول علت دیگری است که با پیدایش آن علت، ممکن نبود که آن باد حرکت نکند. مثلًا در جوّ، هوای گرم و هوای سرد جایشان را عوض کردند یا قسمتی از هوای پایین گرم شد و به مقتضای اینکه حرارت به هر چیز که می رسد آن را منبسط می کند، هوا انبساط پیدا می کند و سبکتر می شود، و هوای مافوق سرد است و سنگین تر، هوای سنگین به پایین فشار می آورد، هوای سبک به بالا فشار می آورد، موجی پیدا می شود، باد پدید می آید. باز آن گرم شدنِ قسمتی از هوا معلول علتی است، مثلًا رسیدن نور خورشید به یک نقطۀ معین، و آن هم معلول علت دیگری است و همین طور. محال بوده است که این برگ در آن زمان حرکت نکند کما

اینکه محال بوده است که این حرکت در غیر زمان خودش صورت بگیرد، چون این کار در وقتی انجام می شود که علتش پیدا شده باشد و علتش هم در وقتی پیدا می شود که علت خودش پیدا شده باشد.

از نظر قانون فلسفی این مطلب یعنی جبر زمان و به اصطلاح فلاسفه «ضرورت وقتی» که هر چیزی در وقت خودش ضرورت دارد و در غیر وقت خودش امتناع دارد، مطلب درستی است. ما خیلی از مطالب را به حسب تصور و فرض خودمان می گوییم، چون حساب عالم در دست ما نیست. اما اگر حساب عالم در دست ما

______________________________
(1) اعراف/ 34
(2) فاطر/ 43