فقه و حقوق جلد21 صفحه 243

باشد، به عقل خودمان می خندیم و مثلًا نمی گوییم چه مانعی داشت که من در زمان سعدی می بودم و سعدی در زمان من. در فکر اولیۀ انسان هیچ عیبی ندارد.

همین طور که اکنون که دو نفر اینجا نشسته اند یکی در شرق مسجد و دیگری در غرب مسجد، ممکن است بگوییم چه عیب داشت که او در غرب مسجد نشسته بود و این در شرق مسجد؟ در زمان هم تصورات می آید: چه مانعی داشت که من در زمان سعدی می بودم و سعدی در زمان من. اما اگر کسی به حسابهای دقیق فلسفی وارد بشود می بیند این امر جزء محالات است و مثل این است که کسی بگوید در اعداد- که از 1 شروع می شود و تا بی نهایت پیش می رود- چه مانعی داشت که عدد 3 بجای عدد 7 می بود و عدد 7 بجای عدد 3. انسان می بیند این فکر معقول نیست.

عدد 3 وقتی عدد 3 است که در همین جایی که هست

یعنی بین 2 و 4 باشد. اگر عدد 3 بیاید بین 6 و 8 قرار بگیرد، دیگر عدد 3 نیست، همان عدد 7 است. عدد 7 هم اگر بیاید بین 2 و 4 قرار بگیرد، دیگر عدد 7 نیست، همان عدد 3 است، یعنی نمی شود ذاتش محفوظ باشد و جایش عوض بشود. اگر جایش عوض بشود دیگر ذاتش هم آن ذات نیست. این یک بحث فلسفی است که من چاره نداشتم و مجبور بودم که در اینجا عنوان کنم.

به این معنی و مفهوم اگر کسی بگوید «جبر زمان»، حرف درستی است. ولی اینهایی که می گویند «جبر زمان» مفهوم دیگری از این تعبیر در نظر دارند و آن مفهوم غلط است. چنان جبر زمانی ما نداریم. آن چیست؟

مفهوم غلط جبر زمان و رد آن

افرادی بوده اند در دنیا که هم راجع به جهان، مادی فکر می کرده اند و هم راجع به انسان؛ یعنی برای جهان ماده مبدئی غیر مادی قائل نبوده اند و تمام این دنیا در نظر آنها یک ماشین بیشتر نبوده است، و نیز انسان را اخلاقاً یک موجود مادی می دانسته و می دانند به این معنی که محرّک انسان در تمام کارهایی که انجام می دهد هدفهای مادی است، یعنی انسان هرکاری را به هر صورتی که انجام می دهد، از انجام آن یک هدف مادی دارد و می خواهد با انجام آن معاش خودش را تأمین کند.

بعضی از کارهایی که انسانها انجام می دهند خیلی واضح است که جنبۀ مادی دارد. کشاورزی که در صحرا زمین را شخم می زند، بذر می کارد و بعد که محصول