فقه و حقوق جلد21 صفحه 249

یگانه عامل و عامل منحصر پیدایش این جریانهاست.

پس جبر زمان- که این کلمه را توده ای ها به دهان دیگران انداخته اند- به معنای اینکه تمام مقدّرات بشر

را اقتصاد تعیین می کند، حرف درستی نیست؛ عرض کردم به دلیل اینکه آن تفسیری که آنها دربارۀ انسان کرده اند غلط از آب درآمده است و دیگر امروز شما در میان فیلسوفهای آزادفکر دنیا و لو مادی مسلک باشند، نمی توانید کسی را پیدا کنید که انسان را ماشین اقتصادی بداند.

نظر راسل

فیلسوف معروف انگلیسی، برتراند راسل یک آدم مادی مسلک و ضد مذهب است.

نه به خدا اعتقاد دارد و نه به هیچ مذهبی و اتفاقاً از جنبه های مسلکیِ اجتماعی، سوسیالیست است و تمایلش به کمونیستها خیلی زیاد است. ولی در عین حال این فلسفه را نمی پذیرد، می گوید این حرف غلط است.

همان طور که عرض کردم اگر همین قدر ثابت بشود که تمام حوادث دنیا را علل اقتصادی به وجود نیاورده است، جبر زمان به این مفهوم غلط است. برای مثال مغول به ایران حمله کرد. حملۀ مغول ممکن است ریشۀ اقتصادی داشته باشد اما آیا واقعاً ریشۀ اقتصادی داشته است؟ تاریخ خلاف این را نشان می دهد. بشر غریزۀ دیگری دارد به نام غریزۀ برتری طلبی. بشر همان طور که تحت تأثیر علل اقتصادی است، تحت تأثیر شخصیت پرستی خودش هم هست. تاریخ این طور می گوید: مغولها در وهلۀ اول قصد حمله به ایران را نداشتند. البته چنگیز به آنها سر و صورتی داده بود و نیرویی پیدا کرده بودند. چند نفر از تجار اینها به ایران می آیند و به دربار سلطان می روند. اموال اینها را می گیرند. به آنها برمی خورد. کسانی را پیش سلطان می فرستند که چرا اموال تجار ما را توقیف کرده اید؟ توضیح می خواستند. مأمورین رسمی آنها را می کشند در صورتی که در هیچ جای دنیا معمول نبوده است که دشمن،

رسولها و مأمور ابلاغ ها را بکشد. وقتی که این خبر به مغولها رسید، آتش گرفتند؛ یعنی به شخصیتشان لطمه وارد شد، احساس تحقیر کردند، عصبانی شدند، یعنی آن حس شخصیت پرستی و مقام پرستی که در هر فردی هست و محرّک است تحریک شد. یک دفعه مثل سیل هجوم آوردند. تازه ایرانیها نرفتند به علت کار بدی که کرده بودند از مغول معذرت بخواهند، جنگیدند. معلوم است، نتیجه همین می شود