فقه و حقوق جلد21 صفحه 257

بعضی تصور می کنند این طور نیست که قوانین اسلام همیشه یکنواخت و یک جور است و در زمانها و مکانهای مختلف به یک شکل اجرا می شود.

در کتابی که به نام احیای فکر دینی در اسلام از او منتشر و ترجمه شده است- و کتاب عمیقی است- از اجتهاد به «نیروی محرّکۀ اسلام» تعبیر می کند. در نظر او نیروی محرّکۀ اسلام اجتهاد است.

این، سخن جدیدی نیست. از هزار سال پیش، ما عباراتی به همین معنا و مضمون داریم که علمای اسلام اجتهاد را به

عنوان نیروی محرّکۀ اسلام معرفی کرده اند.

می گوید:

اجتماعی که بر چنین تصوری از واقعیت بنا شده باشد «1»، باید در زندگی خود مقوله های ابدیت و تغییر را با هم سازگار کند.

[مقصودش این است که] در جامعه باید این دو خصوصیت باشد: از یک جنبه ابدیت و ثبات و از جنبۀ دیگر تغییر، از یک وجهه ثابت و از وجهۀ دیگر متغیر. او معتقد نیست به جامعه ای که از هر وجهه ای باید ثابت باشد، و هم معتقد نیست به جامعه ای که آنچه بر آن حکومت می کند فقط تغییر باشد و هیچ وجهۀ ثابت نداشته باشد.

بایستی که برای تنظیم حیات اجتماعی خود اصولی ابدی در اختیار داشته باشد؛ چه آنچه ابدی و دائمی است، در این جهان تغییر دائمی جای پای محکمی برای ما می سازد. ولی چون اصول ابدی به این معنا فهمیده شوند که معارض با هر تغییرند، یعنی معارض با آن چیزی هستند که قرآن آن را یکی از بزرگترین «آیات» خدا می داند (که همان تغییر باشد) آن وقت سبب آن می شوند که چیزی را که ذاتاً متحرک است از حرکت بازدارند.