فقه و حقوق جلد21 صفحه 272

است که راه را باز کرده است. چگونه راه را باز می کند؟ ریشه اش این است که می گویند: احکام اسلامی، احکامی است زمینی یعنی مربوط به مصالح بشریت.

تعبیر فقها این است که احکام، تابع مصالح و مفاسد واقعی است؛ یعنی واجبها تابع مصلحتهای ملزمه برای بشر است و حرامها تابع مفسده های ملزمه. اگر اسلام چیزی را گفته واجب است به این دلیل است که یک مصلحت ملزمه ای در کار بوده، و اگر چیزی را گفته حرام است به دلیل یک مفسدۀ بسیار مهمی است. فقها می گویند

آن مصلحتها و مفسده ها به منزلۀ علل احکامند.

حال اگر در جایی ما بدون آنکه در قرآن یا سنت چیزی داشته باشیم، به حکم عقل مصلحت یا مفسده ای را کشف کنیم، به حکم آن آشنایی که با روح اسلام داریم- که اگر مصلحت مهمی باشد اسلام از آن صرف نظر نمی کند و اگر مفسدۀ مهمی باشد اسلام اجازه نمی دهد- فوراً به حکم عقل، حکم شرع را کشف می کنیم. اسلام دینی است که اعلام کرده: ما از مصلحتها و مفسده های مهم نمی گذریم. امروز عقل ما «1» مصلحت را کشف کرده، پس لزومی ندارد که در قرآن و سنت دلیلی داشته باشیم.

اینجا حتماً شما باید بر اساسش فتوا بدهید. عقل این مفسده را کشف کرده، حتماً باید بر این اساس فتوا بدهی. پس چون احکام تابع مصالح و مفاسد نفس الامری هستند و این مصالح و مفاسد هم غالباً در دسترس ادراک عقل بشر است، پس عقل بشر هم می تواند خودش قانون اسلام را کشف کند. اگر بگویید: چنانچه اسلام چنین چیزی می خواست خودش می گفت، می گوییم: چه می دانی؟ شاید گفته و به ما نرسیده و لزومی هم ندارد که گفته باشد. وقتی که همین قدر به ما گفته عقل خودش یک حجت است؛ خداوند دو حجت دارد: حجت ظاهری و حجت باطنی؛ حجت ظاهری پیغمبرانند که عقل خارجی هستند و حجت باطنی عقل است که پیغمبر درونی است، همین برای ما کافی است. این همان چیزی است که خود اسلام گفته است.

به دنبال این مطلب مسئلۀ دیگری پیدا می شود که فقها آن را طرح کرده اند و آن اینکه: شما که این قدر برای عقل شخصیت و استقلال قائل

شدید، اگر در جایی کتاب