فقه و حقوق جلد21 صفحه 275

دارد. رابطه ای که انسان با خدای خودش باید داشته باشد، رابطه ای یکسان است؛ یعنی اینجور نیست که ارتباطی که مردم هزار سال پیش می بایست با خدا داشته باشند که مثلًا باید

اخلاص داشته باشند (وَ مٰا أُمِرُوا إِلّٰا لِیَعْبُدُوا اللّٰهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ) «1»، فقط خدا را پرستش کنند و غیر او را نپرستند، [امروز به گونۀ دیگری باید باشد.] آیا مثلًا در عصر اسب و شتر و الاغ این حکم صحیح بود که بشر تنها خداپرست باشد و به هیچ وجه مشرک نباشد و در خداپرستی اخلاص داشته باشد، اما در عصر هواپیما این حکم تغییر می کند و باید دستی در آن برد؟ نه. البته شکل عبادت خود به خود عوض می شود. خود اسلام هم برای شکلها تغییر قائل شده، [مثلًا در مورد] نماز می گوید در مسافرت یک جور [خوانده شود] و در حضر جور دیگر.

[مثال دیگر برای این دسته از قوانین اسلامی (عبادات)] روزه است. انسان روزه می گیرد برای اینکه تقوا در او نیرو بگیرد، به تعبیر قرآن لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ، و امثال اینها.

دستۀ دوم دستورهایی است که مربوط است به رابطۀ انسان با خودش که اصطلاحاً اخلاق نامیده می شود؛ اینکه انسان خودش برای خودش چگونه باید باشد؟ اخلاق شخصی و فردی انسان چگونه [باید باشد]؟ انسان خودش را چگونه باید بسازد؟ و به عبارت دیگر غرایزش را چگونه باید تنظیم کند؟ آیا خوب است بر هوای نفسش مسلط باشد یا نه؟ [و خلاصه] آنچه که قرآن آن را تزکیۀ نفس می نامد (قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَکّٰاهٰا. وَ قَدْ خٰابَ مَنْ دَسّٰاهٰا) «2».

نوع سوم مربوط است به ارتباط انسان با طبیعت؛ یعنی ارتباط انسان نه با خودش و نه با خدا، بلکه با خلق خدا، آن هم غیر از انسانهای دیگر؛ اینکه رابطۀ انسان با زمین، با گیاهها، با حیوانات چگونه و بر چه اساس باید

باشد؟.

قسم چهارم که از همه مهمتر و بیشتر مورد توجه و دستخوش تغییر و تحول است، مربوط به رابطۀ انسان با انسان است؛ یعنی قوانینی که مربوط است به روابط انسانها با یکدیگر، که خیلی تغییر می کند چون جامعه متغیر و متحول است. این است که می گویند: رابطۀ انسان با انسان متغیر است، پس قوانین هم باید متغیر باشد.

______________________________
(1) بیّنه/ 5
(2) شمس/ 9 و 10