فقه و حقوق جلد21 صفحه 277

است، حقوق خانوادگی هم طبعاً تغییر می کند و باید هم تغییر بکند، وظایف هم باید تغییر کند، چطور؟ بگوید: مثلًا در زندگیهای قدیم برای والدین حق زیادی بر عهدۀ فرزندان گذاشته بودند و متقابلًا وظایف زیادی بر عهدۀ والدین نسبت به فرزندان.

این حقوق و وظایف در جامعۀ دیروز لازم و درست بود، زیرا ادامه و پرورش نسل جز در محیط خانوادگی ممکن نبود. حکومت یا وجود نداشت یا اگر

وجود داشت تکامل پیدا نکرده بود. اینجا بود که می آمدند تمام حقوق فرزند را به عهدۀ پدر و مادر می گذاشتند: شیر دادن به عهدۀ مادر و نفقه دادن به عهدۀ پدر. اگر [والدین از هم] جدا شدند، چنانچه بچه دختر باشد، تا سنین هفت سالگی در حضانت مادر است و بعد باید در اختیار پدر [قرار بگیرد.] و چه حقوق زیادی پدر و مادر به عهدۀ فرزندان پیدا می کنند: وقتی اینها پیر شدند، اگر نداشته باشند، واجب النفقۀ فرزندان هستند و فرزندان باید آنها را اداره کنند. این مطلب در زندگیهای قدیم درست بود ولی امروز که زندگی تکامل پیدا کرده، این حقوق و وظایف از محیط خانوادگی به اجتماع بزرگ منتقل می شود. دولت جانشین پدر و مادر می شود و بهتر از پدر و مادر هم انجام می دهد. در قدیم که می گفتند پدر و مادر باید فرزند را بزرگ کنند تا وقتی که به حد بلوغ و تزویج برسد [برای این بود که] غیر از پدر و مادر مقام دیگری نبود. ولی امروز با بسط و توسعه ای که کارهای حکومتی پیدا کرده، اگر لازم باشد پدر و مادری باشند و خانواده ای تشکیل بشود و فرزندان اختصاصی وجود داشته باشند «1» باید بچه را همین که متولد شد در اختیار مؤسسات عمومی بگذارند و وقتشان را به بچه بزرگ کردن تلف نکنند، بگذارند دولت بزرگش کند. وقتی که دولت او را بزرگ کرد تمام حقوقی که والدین به عهده دارند، به عهدۀ دولت گذاشته می شود. آن وقت قانون باید همان حرفهایی را که قبلًا می گفت بگوید که اطاعت والدین واجب است (وَ قَضیٰ رَبُّکَ أَلّٰا تَعْبُدُوا إِلّٰا

إِیّٰاهُ وَ بِالْوٰالِدَیْنِ إِحْسٰاناً ... فَلٰا تَقُلْ لَهُمٰا أُفٍّ) «2» اما همۀ اینها باید به مربّی امروزش (دولت) گفته شود: دولت به گردن تو حق دارد، در مقابل دولت نباید «اف» بگویی، اطاعت او واجب است، همان طور که در گذشته می گفتند اطاعت والدین واجب است. وقتی هم [فرد] بزرگ شد، هیچ

______________________________
(1) فرضیۀ دیگری هست که اساساً تشکیل خانواده لازم نیست.
(2) اسراء/ 23