فقه و حقوق جلد21 صفحه 295

آیا اجتهاد نسبی است؟

آیا واقعیت واحد وجود ندارد؟

نکته ای را که در جلسۀ قبل گفتیم باز تکرار می کنیم، چون در عصر و زمان ما خیلی تکرار می شود، و آن این است که استنباطهای بشر در زمانهای مختلف دربارۀ مسائل فرق می کند و این مخصوص به زمانهای مختلف نیست، در زمان واحد هم استنباطها دربارۀ بعضی مسائل فرق می کند. در زمانها و مکانهای مختلف، در زمان واحد و مکان مختلف، در مکتبها و تربیتهای مختلف [استنباطها متفاوت است] ولی آیا این دلیل آن است که یک واقعیت واحد وجود ندارد؟ وقتی که استنباطها مختلف شد، واقعیت هم مختلف است؟ یا واقعیت، واقعیت است. استنباطها که مختلف است، یا این است که تمام آن استنباطها غلط است و واقعیت چیز دیگر است، و یا از میان آن استنباطهای مختلف یکی درست است و باقی غلط.

مخطّئه و مصوّبه

این، مسئله ای است که در میان متکلمین اسلامی به یک شکل طرح شده است و در میان فلاسفۀ قدیم و جدید به شکل دیگر. بعضی متکلمین خودشان را «مخطّئه» می نامند و بعضی دیگر «مصوّبه». متکلمین شیعه می گویند ما مخطّئه هستیم. بعضی