فقه و حقوق جلد21 صفحه 296

از متکلمین اهل تسنن- نه همه- معتقد به تصویب بودند. این تصویب و تخطئه معنایش این است: مخطّئه معتقد بودند که متن واقعی اسلام (حکم اللّٰه واقعی) یک چیز بیشتر نیست. ما که استنباط می کنیم، ممکن است استنباط ما صحیح و مطابق با واقع باشد و ممکن است خطا و اشتباه باشد. اجتهاد مجتهد ممکن است صحیح باشد، ممکن است غلط باشد. می گفتند پیغمبر هم فرموده است: «لِلْمُصیبِ اجْرانِ وَ لِلْمُخْطِئِ اجْرٌ واحِدٌ» ..

ولی مصوّبه اجتهاد را به شکل دیگری تحلیل می کردند. می گفتند

هر مجتهدی هر جور که استنباط می کند، واقعیت همان است؛ یعنی واقعیت امری است نسبی. اگر من در این مسأله اجتهاد می کنم که فلان چیز حلال است، نسبت به من واقعاً حلال است، برای من غیر از این چیزی نیست، و اگر دیگری استنباط می کند که فلان چیز حرام است، برای او و نسبت به او واقعاً حرام است و یک واقعیتی سوای آنچه که این یا آن اجتهاد کرده وجود ندارد. و در زمانهای مختلف اگر اجتهادها تغییر کرد، مثلًا زمانی مجتهدین به شکلی اجماع و اتفاق کردند که حکم این است، در آن زمان واقعاً حکم همان بوده که آنها اجتهاد کردند و در زمانهای دیگر که اجتهادها تغییر می کند و مجتهدین جور دیگری استنباط می کنند باز واقعیت همان است که آنها اجتهاد کرده اند، حال علل تغییر اجتهاد هرچه می خواهد باشد مثلًا تغییر یا پیشرفت فرهنگها باشد. اجتهاد و واقعیت مساوی با یکدیگر است و مانعی ندارد که اسلام در آنِ واحد راجع به یک موضوع صد جور حکم داشته باشد از باب اینکه ما صد جور اجتهاد داریم.

مخطّئه می گفتند این حرفها یعنی چه؟! واقعیت یک چیز بیشتر نیست. اجتهادها مختلف است؛ از این اجتهادهای مختلف حد اکثر یکی درست است و باقی همه اشتباه و غلط.

در مسائل علمی و مسائل فلسفی هم عین همین مطلب در یونان قدیم مطرح بوده. سوفسطاییها می گفتند: مقیاس همه چیز، انسان است. حقیقت و واقعیت مطلقی وجود ندارد. واقعیت نسبت به هرکس همان جوری است که او استنباط می کند. این را در محسوسات هم می گفتند و اتفاقاً در محسوسات شاید بهتر هم هست. اگر درست هم باشد،

در محسوسات درست است. می گفتند: مثلًا ما می گوییم گرمی و سردی. گرمی و سردی واقعیتی نیست، نسبت به افراد است. یک