فقه و حقوق جلد21 صفحه 300

را به منزلۀ روح این قانون متغیر قرار داده که خود آن قانون ثابت این قانون متغیر را تغییر می دهد نه ما، تا بشود نسخ؛ در واقع خود اسلام است که آن را عوض می کند.

مثالی عرض می کنم. اصلی در اسلام است که می گوید: «طَلَبُ الْعِلْمِ فَریضَهٌ عَلیٰ کُلِّ مُسْلِمٍ «1»»، حال می خواهد «مُسْلِمَه» دنبالش باشد یا نباشد، چون این «مسلم» معنایش مردِ مسلم نیست؛ مسلم یعنی مسلمان «2». در اینجا سؤالی طرح می شود که آن علمی که بر هر مسلمان واجب است چیست؟.

غزالی- که متعلق به حدود نهصد سال پیش است- در کتاب احیاء العلوم و دیگران هم [این سؤال را] طرح کرده و گفته اند نمی توان این را به علم خاصی محدود کرد. مطلب را اینجور بیان کرده اند- و درست هم بیان کرده اند- که ما در اسلام دو نوع علم داریم: بعضی علمها هست که نفس علم، خودش مورد تکلیف است؛ یعنی چیزی است که خودش را باید دانست،

مثل علم به خدا و به اصطلاح «اعتقادات» که خودش لازم است. چنین علمی خودش واجب است. ولی علمهایی هم داریم که به اصطلاح فقها واجب تهیّؤی است، تقریباً یعنی واجب مقدّمی است؛ یعنی علم مقدمۀ عمل است، از آن جهت واجب است که اگر مسلمانان بخواهند وظیفه شان را انجام بدهند، بدون آن علم ممکن نیست. واجب است، ولی نه واجب نفسی ذاتی، بلکه واجب نفسی تهیّؤی، برای آماده شدن.

آنگاه [غزالی] اینجور می گوید: ما یک سلسله واجبات داریم که بدون تحصیل یک علم، امکان انجامش نیست. مثلًا طبابت واجب کفایی است. این از

______________________________
(1) [حدیث نبوی]
(2) در زبان عربی صیغۀ مؤنّث به زن اختصاص دارد و صیغۀ مذکّر وقتی که کنار صیغۀ مؤنّث قرار بگیرد به مرد اختصاص پیدا می کند وگرنه مفهومش اعمّ است. در خود قرآن اینجور است. مثلًا می گوید:

هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَ الَّذِینَ لٰا یَعْلَمُونَ (زمر/ 9). اینجا «الَّذِینَ» صیغۀ مذکّر است، ولی احدی نمی گوید «مردانی که می دانند»، بلکه می گویند «کسانی که می دانند». [یا می فرماید:] أَمْ نَجْعَلُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّٰالِحٰاتِ کَالْمُفْسِدِینَ فِی الْأَرْضِ أَمْ نَجْعَلُ الْمُتَّقِینَ کَالْفُجّٰارِ (ص/ 28). در هیچ مورد کسی نمی گوید که الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّٰالِحٰاتِ* یعنی مردان مؤمن، بلکه یعنی کسان مؤمن. فقها به طور کلی اینجور تعبیرات را هرگز به مرد اختصاص نمی دهند، این تعبیرات را برای اعمّ از زن و مرد می دانند. «مسلم» یعنی جنس مسلمان. مثلًا پیغمبر فرمود: «الْمُسْلِمُ مَنْ سَلِمَ الْمُسْلِمونَ مِنْ یَدِهِ وَ لِسانِهِ» مسلمان کسی است که مسلمانان دیگر از دست و زبان او در امان و به سلامت باشند. دیگر کسی نمی گوید مرد مسلمان چنین است و این سخن

شامل زن مسلمان نمی شود.