فقه و حقوق جلد21 صفحه 307

[شارع] گفت: «اکْرِمِ الْعُلَماءَ» علما را احترام کن؛ وقتی که گفت عالم، این عموم دارد و هر عالمی را [دربر] می گیرد. بعد می آید در میان عالمها یک عده را استثنا می کند، مثلًا می گوید: الّا موسیقی دانان. این استثناست. این را «تخصیص» می گویند.

تقیید با تخصیص نزدیک است ولی عین آن نیست. می گفتند مثل اینکه [شارع] یک طبیعتی را ذکر می کند، می گوید اگر فلان عمل را مرتکب شدی کفّاره بده.

کفّاره ات این است که بنده آزاد کنی. بعد در یک دلیل دیگر برای بنده یک صفت ذکر می کند، می گوید بندۀ مؤمن آزاد کن. آنجا گفته بنده آزاد کن، مطلق گفته است. اینجا می گوید: بندۀ مؤمن آزاد کن، یعنی صفت برایش ذکر کرده. این تقیید است. دیگر بیش از این نمی گفتند.

شیخ انصاری گفت: نه، گاهی دلیلی بر دلیل دیگر حاکم است؛ نه ناسخ او، نه مخصّص او و نه مقیّد اوست، حاکم بر اوست و بر او حکومت می کند. حکومت، نوعی تفسیر است، به شکل دیگری است، روحش همان روح تخصیص و تقیید است ولی زبانش با آن فرق می کند. مثلًا می گوید: هر عالمی را اکرام کن. بعد نمی آید استثنا کند بگوید: مگر علمای نحو را، بلکه اینجور می گوید: نحوی که عالم نیست.

مثال بهترش این است که [شارع] می گوید: اگر در نماز، شک بین اقلّ و اکثر کردی، بنا را بر اقلّ بگذار، بعد هم چنین نماز احتیاطی انجام بده. بعد می گوید: ولی شک کثیرالشک که شک نیست. نمی گوید: الّا کثیرالشک، می گوید: شک کثیرالشک که شک نیست. اصلًا انکار می کند که این شک باشد. نمی خواهد

بگوید واقعاً شک نیست، بلکه زبانش زبان انکار است.

بعد [شیخ انصاری] گفت: ما بسیاری از چیزها در لسان اسلام داریم که زبانش زبان تفسیر است. حال در زبان تفسیر، گاهی فردی را موضوعاً خارج می کند و گاهی فردی را موضوعاً داخل می کند.

در قدیم هم قواعد کنترل کننده را کشف کرده بودند، ولی طرز تصرف قواعد کنترل کننده را به این صورت (به شکل حکومت) بیان نمی کردند، به نحو دیگری می گفتند.

اسلام قاعده ای به نام «لا ضرر» و قاعده ای به نام «لا حرَج» وضع کرده است. این قاعده بر تمام قواعد و قوانینی که اسلام در عبادات، معاملات و در هر مورد وضع کرده حاکم و ناظر است. در یک جا می گوید: إِذٰا قُمْتُمْ إِلَی الصَّلٰاهِ فَاغْسِلُوا