فقه و حقوق جلد21 صفحه 311

جبر تاریخ از دو دیدگاه

اشاره

همان طور که عرض کرده ایم بحث ما دربارۀ اسلام و مقتضیات زمان در دو بخش بیان می شود؛ چون اشکالی که در این بحث هست، اشکال هماهنگی یک امر ثابت در ذات خود (یعنی اسلام) و یک امر متغیر در ذات خود (یعنی مقتضیات زمان) است. همۀ اشکالها از اینجا پیدا می شود.

بحثی دربارۀ اسلام باید بشود که آیا اینچنین است؟ آیا اسلام- که مسلّم یک دین جاویدان و ثابت به معنی غیر قابل نسخ است- وضع داخلی آن به گونه ای هست که بدون آنکه نسخی در کار باشد، به طور خودکار و به اصطلاح دینامیک، خودش در درون خودش تغییراتی بپذیرد و خود به خود تغییراتی بدهد که با تکامل زمان جور در بیاید؟ آیا اسلام دارای چنین وضعی هست یا نیست؟ این بخش اول بحث ما بود که بحث کردیم و نتیجه گرفتیم که هر تغییری مستلزم نسخ نیست و می تواند قانونی در درون خودش تحت یک سلسله اصول ثابت، وضع متغیری را پیش بینی کند.

بخش دوم بحث ما راجع به اصل دوم یعنی زمان است. در اشکال چنین فرض شده بود که مقتضیات زمان صد درصد متغیر است و نمی تواند ثابت باشد و زمان، هیچ چیزی را جاوید نگه نمی دارد و نمی گذارد جاوید بماند. تنها اصلی که در جهان