فقه و حقوق جلد21 صفحه 314

است و اینها روبناست، در واقع تجلیاتی است از آن خواسته ها و از آن زیربنا و از آن تشکیلاتی که بر زندگی مادی بشر حکمفرماست، و چون شرایط مادی زندگی تغییر می کند [یعنی] زیربنا تغییر می کند، همه چیز تغییر می کند، فکر تغییر می کند، اصول فکری و حتی اصول اولیۀ فکری عوض می شود. اصول اولیۀ فکر انسان- که آنها را بدیهیات اولیه می شمارد- اصالتی ندارد. آن زیربنا که تغییر کرد، اصول اولیه و ثانویۀ فکر و قوانین و مقررات، خود به خود و

جبراً- نه به طور اختیاری- عوض می شود، نمی تواند ثابت بماند. وجدان انسان- چه وجدان فلسفی اش، چه وجدان اخلاقی اش، چه وجدان هنری اش و هر وجدانی که برای انسان در نظر بگیرید- با تغییر شرایط اقتصادی تغییر می کند و طبعاً مقرراتی که انسان در هر زمینه وضع بکند از جمله در زمینۀ خود اقتصاد، شرایط که عوض می شود، مقرراتی که متناسب با شرایط قبلی است باید عوض شود و سایر چیزها هم خود به خود تغییر می کند.

این همان چیزی است که اینها امروز از آن به «جبر تاریخ» تعبیر می کنند.

راجع به جبر تاریخ کلمه ای عرض می کنم. جبر تاریخ یعنی ضرورتی که لازمۀ شرایط تاریخی است. این همان پیاده شدن قانون علیت در تاریخ و سرگذشت بشر است. مثلًا یک وقت هست که شما می خواهید قانون علیت را در مسائل جوّی پیاده کنید، این جبر در مسائل جوّی است. قانون علیت یعنی هر معلولی تابع شرایط خاص و علل معین است که با پیدایش آن علل، پیدایش آن معلول قطعی و ضروری و حتمی و لا یتخلّف است و با نبودن آن علل، پیدایش آن معلول محال و ممتنع است. این، معنی جبر و قانون علیت.

یک وقت ما قانون علیت را در مسائل جوّی پیاده می کنیم، یک وقت در معادن پیاده می کنیم، یک وقت در گیاهان و یک وقت در حیوانات. یک وقت هم هست که آن را در زندگی انسان پیاده می کنیم. در این صورت اگر آن را به مفهوم مطلق در نظر بگیریم، حرفی است غیر قابل انکار؛ یعنی تاریخ انسان از قانون علیت خارج و مستثنیٰ نیست.

اینکه قرآن مجید در مورد سنتها [سخن می گوید] و

بالخصوص که سنتها را در تاریخ بشر پیاده می کند و می گوید: فَلَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللّٰهِ تَبْدِیلًا وَ لَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللّٰهِ تَحْوِیلًا «1»