فقه و حقوق جلد21 صفحه 327

نیروی محرّک تاریخ چیست؟

اشاره

در آخر جلسۀ گذشته مطلبی را طرح کردیم و زود هم از آن گذشتیم. ولی تقاضا داشتیم که دوستان بیشتر در اطرافش بحث کنند، چون خودم به این بحث علاقه مندم و در واقع می توانم عرض کنم که برای خودم این یک معمایی است؛ از طرفی می بینم که این مطلب در دنیای امروز به اصطلاح خیلی مد شده، و از طرف دیگر هرچه فکر می کنم چیز قانع کننده ای در این موضوع پیدا نمی کنم. حال چگونه است؟ آیا مطلب از اساس خیلی سست و بی اساس است یا چیزی در کار است که ما آگاه نیستیم؟.

آن مطلب راجع به این بود که عرض کردیم یکی از دلایل کسانی که می گویند هیچ قانونی نمی تواند ابدی و جاویدان باشد و زمان جبراً آن را تغییر می دهد، نظریۀ جبر تاریخی در تعبیر بالخصوص مارکسیستهاست که معتقدند همۀ تأسیسات اجتماعی، اعمّ از فرهنگی، قضایی، دینی، اخلاقی، مادی، معنوی، همه چیز حکم روبنایی را بر دوش روابط اقتصادی افراد بشر و چگونگی تولید و توزیع ثروت دارد؛ اساس و ریشه آنجاست؛ هرگونه تغییری که در آنجا پیدا بشود- که جبراً تغییر پیدا می شود و به یک حال نمی ماند و تغییر شکل می دهد، همچنان که تاکنون داده است و ادوار مختلف پیدا شده- خواه ناخواه هر شأن دیگر از شئون اجتماع جبراً و ضرورتاً تغییر می کند.