فقه و حقوق جلد21 صفحه 340

اقتصادی است و روابط اقتصادی جبراً متغیر است و جبراً همه چیز باید تغییر کند، پس همه چیز حتماً تغییر می کند.

سخن علیّ الوردی

مسئلۀ مهمتر این است که عده ای از نویسندگان عرب و مخصوصاً دکتر علیّ الوردی «1» در کتابهایش- ظاهراً بیشتر در کتاب مهزله العقل البشری- اصرار فراوان دارند که از نظر منطق اسلام و قرآن زیربنای اجتماع، اقتصاد است و بس. او به پاره ای از آیات قرآن هم استدلال می کند که قرآن می گوید هرجا تغییراتی در جامعه ای پیدا شد، ریشه اش را باید در روابط اقتصادی افراد بشر نسبت به یکدیگر جستجو کرد.

ان شاء اللّٰه ما در جلسه ای آن آیاتی را که او ذکر کرده، می آوریم تا ببینیم آیا این استنباطی که اینها از اسلام کرده اند درست است یا نه، یکجانبه چند تا آیه را گرفته اند و آیات دیگر را مورد غفلت قرار داده اند؟ و [ببینیم که] به طور کلی اسلام در گردش تاریخ برای چه عاملهایی اصالت قائل است؟.

- مارکس می گوید: زیربنای یک جامعه، اقتصاد آن جامعه است و تمام مظاهر اجتماع از قبیل فرهنگ، هنر، مذهب، سنن، شکل و قوانین

کتاب بسیار شیرینی نوشته به نام وعّاظ السلاطین که ترجمه

هم شده است و یک کتاب اجتماعی است دربارۀ روحانیتی که از صدر اسلام پیدا شده که به عقیدۀ او اینها روحانیت اسلام نیستند، روحانیت زورمندان و برای توجیه حکومت زورمندان هستند.

کتاب دیگری نوشته است راجع به نسبیت عقل. روح مطلب این است که می خواهد عقل و فکر انسان را تابع مسائل اقتصادی بداند، اسمش را گذاشته است مهزله العقل البشری. «مَهزله» یک اصطلاح سینمایی است، همین است که امروز به آن کمدی می گویند: «کمدی عقل بشر». چند کتاب دیگر هم نوشته. این دو کتابش را من از اول تا آخر خوانده ام. کتاب دیگری هم نوشته به نام الخوارق اللاشعور که من قسمتی از آن را خوانده ام. همۀ کتابهایش شیرین است.