فقه و حقوق جلد21 صفحه 350

فصل اول این کتاب «1» تحت عنوان «قوای محرّکۀ تاریخ» بحث می کند. ما قسمتهایی از آن را که لازم می دانیم، نقل می کنیم و بعد تجزیه و تحلیلی روی این گفته ها به عمل می آوریم تا ببینیم آیا ما حرفهای اینها را نمی فهمیم یا این حرفها خیلی حرفهای بی پروپایه و لااقل بی دلیلی است. بحثش از اینجا شروع می شود که می گوید:

اگر از ما بپرسند افکار انسان زادۀ چیست، ناگزیر می شویم در مطالعات خود زیاد دور برویم. ما نباید آن اشتباهی را مرتکب شویم که ماتریالیستهای قرن هجدهم می کردند و می گفتند: فکر از مغز می تراود چنانکه صفرا از جگر ... و صرفاً فکر و شکل فکر را ناشی از خصوصیات مادی مغز افراد بدانیم «2» مقصودش این است که درست است که مغز علت مادی افکار است ولی شکل افکار، بیشتر به شرایط اجتماعی زندگی هرکس بستگی دارد. می گوید:

این حرف درست نیست که بگوییم تاریخ ساختۀ عمل افرادی است که به نیروی میل خود کار می کنند و چون این عملیات ناشی از افکار آنهاست، پس تاریخ محصول دماغ این افراد است.

... این توجیه که افکار حاصل مغز است، به صورت ظاهر یک تعریف مادی است. وقتی از مغز دیبرو «3» صحبت

می شود، در حقیقت منظور همان افکاری است که از مغز او تراوش می کند نه خود او. این، تئوری مادی مخلوط و ناصوابی است که تمایلات ایده آلیستی را در پردۀ افکار می گنجاند «4»

______________________________
(1) [فصل اول از قسمت پنجم]
(2) اصول مقدماتی فلسفه، ص 193 [نقل به معنا و خلاصه]
(3) Dibero فیلسوف فرانسوی
(4) همان مأخذ، ص 194