فقه و حقوق جلد21 صفحه 353

است و یک وجود بورژوا دارای تفکر بورژوازی.

ولی چون بعضی موارد استثنایی دیده اند، می گوید:

بعد خواهیم دید که چرا این قانون عمومیت ندارد.

چون بعدها انگلس- نه مارکس- به این مطلب رسیده است که گاهی چنین تخلفی هم هست؛ یعنی ممکن است افرادی جزء طبقۀ کارگر باشند و وجدان کارگری نداشته باشند، و برعکس ممکن است کسی جزو طبقۀ بورژوا باشد و افکار بورژوایی نداشته باشد. البته این قسمت دوم را زیاد بحث نمی کند. قسمت اول را که ممکن است یک فرد جزو طبقۀ کارگر باشد و وجدان کارگری نداشته باشد، اعتراف می کنند ولی اسمش را «وجدان کاذب» می گذارند. بعد این جملۀ معروف را از فویرباخ نقل می کند:

تفکر در یک کاخ و در یک کلبه تفاوت پیدا می کند.

بدیهی است که وقتی وجدان، طرز تفکر و نوع خواسته های انسان به طبقۀ انسان وابستگی داشته باشد، اگر طبقه تغییر کند فکر هم عوض می شود، وجدان و خواسته ها هم عوض می شود، جهان بینی و معیارهای اولیه ای هم که در دست انسان است و روی آنها قضاوت می کند عوض می شود. مثلًا انسانی که جزو طبقۀ محکوم، جزو طبقۀ کارگر، جزو طبقۀ زحمتکش است، طرز فکرش واقعاً این است که یگانه راه صحیح و عادلانه این است که حکومت، حکومت کارگری باشد، مالکیت الغاء بشود و ... اصلًا این وجدان اینجور حکم می کند، می گوید یگانه راه صحیح و درست همین است و غیر از این نیست.

حال اگر این شخص را یک دفعه از آن طبقه برداریم و در طبقۀ حاکمه قرار بدهیم، اصلًا وجدان و فکرش عوض می شود. نه اینکه آن وقت می فهمد که راه

صحیح همان راه اول است ولی منفعت من اینجور اقتضا می کند، اصلًا اینجور فکر می کند که صحیح همین است. انسان در هر طبقه ای که هست، هرطور که