فقه و حقوق جلد21 صفحه 355

شکم است، مایۀ وجدان آدمی هم شکم است، مایۀ فکر آدمی هم شکم است!.

دلیل بر اینکه وجدان انسانی یک چنین ساختمانی دارد، این است که برای ظالم ترین ظالمها هم لااقل لحظاتی پیش می آید که در آن لحظات وقتی که خودش می نشیند و فکر می کند، انصاف می دهد که ظلم می کند؛ یعنی می فهمد، درک می کند و لهذا ناراحت می شود، عذاب وجدان می کشد. ممکن است از روش خودش دست برندارد، ولی عذاب وجدان را دارد.

یکی از آثار این فکر این است که دیگر مجازات به عنوان یک عمل عادلانه، غلط می شود، چرا؟ برای اینکه اگر بنا بشود وجدان انسان تا این حد بازیچۀ منافعش باشد و به قول شوخی آن طلبه وقتی که به او پول می دهند وجدانش آناً تغییر می کند، پس هر کاری را که بر

اساس منافعش می کند، آن وقت صد درصد معتقد است که درست می کند، پس هیچ گاه مقصر نیست و اصلًا در دنیا مقصر وجود ندارد. بشر کسی را مقصر و مستحق مجازات می داند که کاری را بکند که به اعتراف وجدانش نباید کرد ولی منافعش آن طور اقتضا می کند، یعنی منافعش بر ضد وجدانش است. اما آدمی که وجدانش صد درصد همان طور است که کارش را انجام داده، کارش وجدانی است و وجدانش یک ذره بر خلاف آن نمی گفته است، چطور ما می توانیم او را مجازات کنیم؟.

امام حسین از هر کسی که سؤال می کرد مردم کوفه در چه وضعی هستند، می گفت: «قُلوبُهُمْ مَعَکَ وَ سُیوفُهُمْ عَلَیْکَ» شمشیرهایشان علیه توست در عین اینکه دلشان با توست، وجدانشان با توست اما منافعشان در جهت دیگری است؛ «امّا رُؤَساؤُهُمْ فَقَدْ مُلِئَتْ غَرائِبُهُمْ ...» رؤسایشان به دلیل اینکه جوالهایشان از رشوه پر شده است، و غیر رؤسایشان هم به خاطر آن تعصب احمقانۀ عربی که از رئیس قبیله پیروی می کنند، ولی در عین حال رئیس و مرئوس همه وجدانشان با توست، دلشان با توست. و این، حرف درستی است.

بعد می گوید:

ایده آلیستها می گویند اگر یکی پرولتر می شود و دیگری بورژوا، علتش آن