فقه و حقوق جلد21 صفحه 374

2 نظریۀ جبر اقتصادی تاریخ و بررسی آن

اشاره

بحث ما در دو جلسۀ گذشته دربارۀ نظریه ای بود که در زمینۀ تاریخ ابراز شده است که نیروی گردانندۀ جبری تاریخ، نیازهای اقتصادی بشر است. نیروهای تولیدی جبراً تکامل پیدا می کنند و روابط تولید و توزیع ثروت تغییر می کند و طبعاً بر

اساس اینها همۀ شئون دیگر زندگی از آن جمله قانون، فرهنگ، مذهب، اخلاق، هنر و ...

جبراً تغییر می کند و نمی تواند ثابت بماند.

این مسأله را از آن نظر طرح کردیم که بحث ما دربارۀ اسلام و مقتضیات زمان بود و این یکی از دلایلی است که افرادی می آورند برای اینکه هیچ قانونی نمی تواند ثابت و جاوید بماند.

دو تفسیر از زیربنا بودن اقتصاد

ما می خواهیم دو مطلب را بررسی کنیم. یکی اینکه این تشبیه که می گویند اقتصاد زیربناست، از نظر من اندکی مبهم است؛ یعنی دو جور می شود تفسیر کرد و از خود این تشبیه مقصود را فهمید.

یکی اینکه منظور از زیربنا، طبقۀ زیرین سازمان اجتماع است. سازمانهای مختلف اجتماعی در حکم ساختمانی است که دارای چندین طبقه است. یک طبقه،